«Yangiyo‘l Poligraf Servis» Toshkent – 2013 A. S. Sagdullayev, V. A. Kostetskiy t a r I x qadimgi dunyo
Download 5.4 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Xalq majlisi Xalq tribunlari Senat Konsul Konsul Rim respublikasi boshqaruvi Har bir konsulni 12 kishidan iborat faxriy qoro- vul – liktorlar qo‘riqlab yurar edi. Konsul jinoyatchilarni MD]RODVK LPNRQL\DWLJD HJDOLJL DORPDWL VLIDWLda liktorlar yelkalariga o‘rtasiga boltacha sanchilgan qayishqoq arqonchalardan bog‘lama taqib yurishardi. Konsullar ikki nafar bo‘lib, ular muhim masalalarni hal etayotganda bir-birlari bilan maslahatlashib olishi kerak bo‘lgan. Konsullar yil davomida Rim respublika- Plebeylar qo‘zg‘oloni Eslab qoling! Senat 300 kishidan iborat bo‘lgan. Birorta ham qonun Senatda muhokama etilmas- dan turib, Xalq majlisi tomonidan qabul qi- linmas edi. Konsullar 150 Eslab qoling! sini boshqarib, rimliklarni sud qilar edilar. Harbiy davr- larda esa ular qo‘shinlarga qo‘mondonlik qilishgan. Har yili ular Xalq majlisiga hisobot berar edilar. Rim respublikasida xalq tribuni ODYR]LPL KDP WD¶VLV HWLO- gan edi. Xalq tribunlari qashshoq rimliklar manfaatla- rini ifoda etgan. Ular majlislarda barcha fuqarolarning WHQJ YD \DVKLULQ RYR]L ELODQ VD\ODQDU Hdi. Xalq tribuni «veto» (taqiqOD\PDQ VRµ]LQL D\WLVKL PXPNLQ ERµOJDQ bunday holda qonun qabul qilinmas edi. O‘zingizni sinang! Konsullar – ... Diktator – ... Liktor – ... Xalq tribuni – ... «12 jadval qonunlari» Qadimgi Rim qonunchiligi og‘- ]DNL qonunlarga asoslangan edi. Sudlarda ko‘pincha adolat- VL] qarorlar chiqaruvchi pDWULWVL\ODU PDMOLV WX]DU Hdi- lar. Plebeylar talabiga ko‘ra, o‘nta patritsiydan iborat KD\µDW WX]LOLE XODU TRQXQODU \R]PD PDMPXDVLQL WX]LVK- lari kerak bo‘lgan. Ammo hay‘at bu ishni oxiriga yet- ND]D ROPDJDQ 2µVKDQda asosan plebeylardan iborat bo‘lgan Rim qo‘shinlari isyon ko‘taradL 8ODU 5LP DWUR¿dagi Muqad- das tog‘ga ketib qoladLODU YD Rµ] qonunlariga ega bo‘lgan yangi shahar tashkil qLODPL] deb ogohlantira- dilar. Shu tariqa, mil. avv. V asr o‘rtalarida 12 ta mis ODYKDJD Rµ\LE \R]LOJDQ TRQXQODU KDPPD NRµULVKL XFKXQ 5LPQLQJ PDUND]L\ PD\GRQL ± IRUXPJD MR\ODVKWLULOJDQ Patritsiylar 12 jadvaldan tashkil topgan yangi qonun- larni qabul qilishga majbur bo‘ladilar. 0D]NXU Tonunlar xususiy mulkni dD[OVL] deb e’lon qildi, ammo ular asosan plebeylar va patritsiylar teng- VL]OLJLQL qonunlashtirgan. Faqat miloddan avvalgi III asr boshlariga kelib Rimning barcha fuqarolari mav- Mil. avvalgi III asr boshlariga kelib Rim- ning barcha fuqarolari mavqeidan qDW¶L QD]DU qonun oldida teng deb hisoblanadigan qonun- lar qabul qilindi. Eslab qoling! Xalq tribunlari qash- shoq rimliklar man- faatlarini ifoda etgan. Ular majlislarda bar- cha fuqarolarning teng YD \DVKLULQ RYR]L ELODQ saylanar edi. Qonunbuzarlarga nisbatan tan jazosi qo‘llanar edi 151 qeidan qDW¶L QD]DU qonun oldida teng deb hisoblana- digan qonunlar qabul qilingan. Tayanch konspekt respublika oliy hokimiyati – Xalq majlisi Senat – «oqsoqollar kengashi» patritsiylar plebeylar respublika – «xalq ishi» konsullar – respublikaning bosh mansabdor shaxslari diktator – urush davrida Rim hukmdori xalq tribuni – Senatda Rim qashshoq aholisi vakillari veto – «taqiqlayman» «12 jadval qonunlari» o o o o o o o o o o Savol va topshiriqlar 1. Rimda respublika boshqaruvi qD\ WDU]dD DPDOJD RVKLULOJDQ" 2. «RespXEOLNDª VRµ]L qanday ma’noni anglatadL" 3. DLNWDWRU NLP" Qaysi hollarda u Rim hukmdRULJD D\ODQJDQ" 4. Rim qonunchiligi haqidD VRµ]ODE EHULQJ 8QLQJ Rµ]LJD [RVOLJL nimadD" 5. «12 jadval qonunlari» kimlarning manfaatlarini himoya qLOJDQ" 47-§. Rim respublikasining hayoti Shaharlardagi hayot Davlatning hududi kengayib borgani sayin shaharlar ham ko‘paydi. Rim shaharlari oldin- dan puxta ishlangan reja asosida barpo etilgan. Sha- harlarda ko‘plab chiroyli jamoat va turar joy binolari, ibodatxonalar, hammomlar, savdo rastalari va dori- xonalar bo‘lgan. Ko‘pchilik odamlar 2–3 qavatli bino- larda istiqomat qilgan. Badavlat odDPODU HVD Rµ]ODULJD koshona qurib olar edilar. Bunday uylardD PDUND]L\ LVLWLVK WL]LPL ERµOJDQ pollar isitilar, quvurlar orqali uylar- ga suv oqib kelar edi. Uy mozaikalar – shisha yoki tosh parchalaridDQ LVKODQJDQ VXUDWODU ELODQ EH]DWLO gan. Shohona bo‘lgan uy-joylar – villalar devorlarini freskalar – xom suvoqqD LVKODQJDQ UDVPODU EH]DWLE Forum – Rimning markaziy maydoni Qonunlar qullarga taalluqli emas edi. Ularni bozorlarda bemalol sotardilar 152 WXUJDQ +DU ELU VKDKDU PDUND]Ldagi Forumda bo- ]RU PD\doni, xalq \LJµLOLVKODUL XFKXQ MR\ YD PDUND]L\ ibodatxona bo‘lgan. Suv shaharga bir necha qavatli ko‘prikka o‘xshab ketuvchi akveduk orqali oqib kel- gan. 5LP ER]RUODULda katta tovar bo‘lmish qullarga talab ko‘p edi. Har bir shaharning qullar savdoga chiqarila- dLJDQ ER]RUODUL ERµOJDQ 2damlar kiyib yuradigan liboslari ularning jamiyat- dagi mavqeini bildirgan. Masalan o‘g‘il bolalar 14 yoshga to‘lgunga qadar pushti yo‘llik toga kiyishgan. 14 yoshga kirganlarida ular voyaga yetgan shaxs hi- soblanar va oppoq toga kiya boshlar edilar. Xuddi shunday harir togani senatorlar ham kiyishgan. Rimlik ayollar turli rangdagi ko‘ylaklar kiyib, bosh va yelka- lariga esa ro‘mol yopinnardilar. O‘zingizni sinang! Mozaika – ... )UHVND ± Akveduk – ... Toga – ... Qadimgi rimliklarning xudolari Kundalik hayotdD ULPOLNODU Rµ] xudolariga madad va homiylik istab murojaat etishardi. Xudolar uchun ulug‘vor ibodatxonalar barpo etilgan. Bundan tashqari, har bir rimlik xonadonidD Rµ] [Xdosi bo‘lgan. Rimliklar xudolarining ko‘pchiligi yunonlar xudolarini esga soladi. Muhim ishni boshlashdan oldin rimliklar bu ishda madad berishi uchun xudolarga qurbonliklar bag‘ishlar edilar. Turfa xudolar hayotning turli jihatlarini boshqa- rar edi. Masalan jangda mag‘lubiyatga uchragudek bo‘lishsa, demak, qaysidir ish bilan urush xudosi Marsning jahlini chiqardik, degan xayolga borishgan (qiyoslang: yunonlarda urush xudosi Ares). Merkuriy – savdo-sotiq xudosi Akveduk (osma suv quvurlari) Rimlik kiyimi – toga 153 Rimning bosh xudosi, osmon, momaqaldiroq va yashin podshosi Yupiter hisoblangan. Yupiter Rim davlatining homiysi, xalqlar va davlatlar taq- dirini boshqarib turadi, deb hisoblangan. Neptun dHQJL] [Xdosi, uyqu xudosi Morfey, ov xudosi Diana hisoblangan. Rimliklar Vulkanni olov va temirchilik xudosi deb hisoblashgan. Venera bahor va sevgi xu- dosi, Baxus may xudosi bo‘lgan. Rimning odil sudlov ilohasi esa Yustitsiya KLVREODQJDQ %X LORKD NRµ]ODUL bog‘langan ayol ko‘rinishida tasvirlangan. Yustitsi- yaning o‘ng qo‘lidagi qLOLFK MD]R WLPVROL VDQDOJDQ chap qo‘lidDJL WDUR]L ELODQ LORKD D\EdRUOLN YD D\EVL]- likni taqqoslab o‘lchagan. Rimning taqdir ilohasi esa Fortuna hisoblangan. Fortunani ko‘pincha taqdirlar peshvosi sifatidD ED¶]DQ HVD WDqdir qRµQLPVL]OLJL UDP- ]L VLIDWLdagi shar bilan birga tasvirlashgan. Rimning qasos va intiqom ilohalari bo‘lmish Furiyalar \RYX] qasoskor ayollar siymosida tasvirlangan. Ibodatxonada Rimning bosh xudosi Yupiterning ulkan haykali o‘rnatilgan. Ibodatxona yonida altar – qurbonlik baxshida etiladigan ko‘tarma joy bo‘lgan. 2datdD KRµNL]ODU qo‘ylar, cho‘chqalar yoki echkilar qurbonlik qilingan. O‘zingizni sinang! Qadimgi rimliklarning xudolari – ... $OWDU ± )XUL\DODU ± Diniy marosimlar Diniy marosimlar qat’i belgi- langan qoidalar bo‘yicha o‘tka- ]LOJDQ Diniy marosimlar o‘tka- ]LOLVKL XVWLdan kohinlar – pRQWL¿NODU – Rim ruhoniylari QD]RUDW qilishgan. PRQWL¿NODU ED\UDPODU WDqvimi, ma- URVLPODU WDQWDQDODUL WDUWLELQL WX]LVKDUdi. 5 nafardan 15 nafargacha ruhoniylar jamlangan pRQWL¿NODU KD\¶DWLJD Buyuk pRQWL¿N UDKEDUOLN qilgan. Buyuk pRQWL¿N [Xdolar Yupiter – chaqmoq va momaqaldiroq xudosi Vulkon – olov va temirchilar xudosi Neptun – dengiz xudosi 154 ELODQ PDVODKDWODVKLE ROLE X]LONHVLO [XORVD EHUDdi, deb hisoblashgan. Rimliklar barcha muhim ishlarni fol ochishdan boshlashgan. Fol ochish kohinlar – avgurlar yor- damida amalga oshirilgan. Avgurlar qushlar pDUYR]L- ga, momaqaldiroq, chaqmoq, muqaddas qushlarga sepilgan donlar, aks-sadRJD YD KRND]RODUJD qarab fol ochar, alomatlar ko‘ngildagidek bo‘lmasa, ishlar ma’lum muddatga kechiktirilar edi. Xonadon o‘chog‘i ilohasi Vesta ibodatxonasida muqaddas olov saqlangan. Muqaddas olovni saqlash ayol kohinalar majburiyatlari sirasiga kirardL 2ORY yonib turar ekan, hayot mavjuddir deya hisoblash- gan. Shuning uchun vestalka – ayol kohinalar ta’siri YD QXIX]L NDWWD Hdi. xudolar Tayanch konspekt mR]DLND freskalar forum akveduk Mars Yupiter Neptun Morfey Vulkan Yustitsiya Fortuna kohinlar – pRQWL¿NODU NRKLQODU ± DYJXUODU NRKLQDODU ± vestalkalar o o o o o o O‘zingizni sinang! PRQWL¿NODU ± $YJXUODU ± Vestalka kohinalar – ... Rim ibodatxonasi Fortuna – taqdir ilonasi Yustitsiya – odil sudlov ilohasi 155 Savol va topshiriqlar 1. Rim shahri aholisi hayoti haqidD VRµ]ODE EHULQJ 2. Rimliklar liboslari nimasi bilan ajralib turar edL" 3. Rim xudolarini sanab bering. Ular yunon xudolaridan nimasi bilan farqlanar edL" 4. PRQWL¿N NRKLQODU YD DYJXU NRKLQODU NLP" 5. Vestalka kohinalarning asosiy majburiyati nimalardan iborat ERµOJDQ" 48-§. O‘rtayer dengizida hukmronlik uchun kurash Rim armiyasi Respublikani tashqi dushmanlardan himoya qLOLVK ]DUXU ERµOJDQ $UPL- yada 17 yoshdan 46 yoshgacha bo‘lgan erkak fuqDURODU [L]PDW qila olgan. 80 kishidan iborat bo‘lgan jangchilar guruhi senturiyalar deb yuri- tilgan. Bir necha senturiyalar kogortani, 10 ta kogorta legionni tashkil etgan. Jangchilarning ko‘pchiligi yax- shi ta’lim olgan askarlar bo‘lib, ular uchun armiyada [L]PDW qilish bir umrlik ishga aylangan edL ;L]PDW muddati 25 yil bo‘lgan. Shuncha muddatdDJL [L]PDWL HYD]LJD OHJLRQHU X\MR\ durustgina oylik maosh olish va Rim tarkibidagi turli o‘lkalardD [L]PDW qilish imkoni- yatlariga ham ega bo‘lar edi. 5LPOLNODU Rµ]LJD [RV MDQJ ROLE ERULVK WDNWLNDVLQL ishlab chiqishgan: avvaliga shahar qurshab olinar, so‘ngra esa katapulta degan qamal qurolidan foyda- lanib devorlarni teshishar va shaharga bostirib kirar edilar. Pishiq metall taxtachalardDQ WLNODQJDQ X]XQ qamal ko‘tarma minoralar yordamida baland devor- lardan oshib o‘tardilar. Harbiy guruhlar davlat hududL ERµ\ODE WH]URq harakatlanishi uchun mamlakatdD VR] WHNLV \RµOODU tarmog‘i barpo etilgan bo‘lib, bu yo‘llar bilan mamlakat- ning har qanday o‘lkasiga borish mumkin bo‘lgan. Davlat chegaralarida tosh qal’alar qurilgan. Rim askarlari jangda Yarador Rim askari Rimdagi G‘alaba – triumf arkasi 156 JanglardDJL ]DIDUdan so‘ng qaroriga ko‘ra, Rim qo‘shinlari g‘alaba (triumf)ni tantanali nishonlar edi. Qo‘shinlar oldida to‘rtta oq arg‘umoq qo‘shilgan ara- vada boshiga lavr gulchambari qadab olgan g‘olib sarkarda borgan. SarkardDQLQJ L]Ldan o‘ljalarni olib borishardi. Kapitoliy tepaligida qo‘lga kiritilgan g‘alaba uchun minnatdorlik tariqasida xudRODU VKDUD¿JD qur- bonliklar qilingan. O‘zingizni sinang! Senturiyalar – ... Kogorta – ... Legion – ... Triumf – ... Puni urushlari Mil. avv. III asr o‘rtalariga kelib, Rim sarkardalari mamlakatning shimoliy qismidan tashqari butun ,WDOL\DQL ]DEW HWLVKJD HULVKdilar. Shu tariqa Rim davlati- ning hududL NHQJD\LE ERUJDQ 7H] RUDda ularning is- tilochilik rejalari chegaradosh hududlarga ham yoyila boshlagan. Bu paytda Shimoliy Afrikaning sohillari, Sardiniya, Korsika RUROODULQL Rµ] LFKLJD ROJDQ qudratli davlat – Karfagenning quldorlari Sitsiliya orolining g‘arbiy qis- mini egallab olgan edilar. Aynan Sitsiliya masalasi va 2µUWD\HU dHQJL]Lda hukmronlikni qo‘lga kiritishga inti- lish Rim va Karfagen o‘rtasidagi urush boshlanishiga sabab bo‘ladi. Harbiy jihatdan Karfagenning kuchli dHQJL] ÀRWL bo‘lgani bois u Rimga qaraganda ancha ustunlikka ega edi. Karfagenning yollanma askarlardan iborat katta qo‘shini bo‘lgan. Yollanma askarlarning birdan- bir maqsadi harbiy o‘ljaga ega bo‘lishdan iborat bo‘lib, Rµ]ODUL XFKXQ qulay bo‘lgan istalgan paytda dushman WDUD¿JD RµWLE NHWDU Hdilar. Bu Karfagen qo‘shinlarining ]DLI WRPRQL KLVREODQJDQ Rimliklar Karfagen bilan uch marotaba urushdilar. Bu urushlar tarixga Puni urushlari nomi bilan kirgan O‘q otish quroli – katapulta Gannibal Rim harbiylarining himoya ashyolari 157 edi, negaki rimliklar Karfagenni Puna deb atashardi. Birinchi urushda rimliklar g‘alaba qR]RQdilar va Sitsi- OL\DQL ERVLE ROLE NDUIDJHQOLNODUQL Rµ]ODULJD RµOpon to‘lashga majbur qildilar. Ikki yildan keyin rimliklar Kor- sika va Sardiniya orollarini bosib oldLODU 5LP 2µUWD\HU dHQJL]L PLQWDqasida eng kuchli davlatga aylandi. Bi- roq .DUIDJHQ 2µUWD\HU dHQJL]Ldagi orollar ustidagi urushdD 5LPQLQJ [DYÀL UDqibi bo‘lib qolaverdi. Sitsi- yaliyadagi yo‘qRWLVKODU XFKXQ Rµ]ODULQL WDqdirlash va qanoatlantirish uchun Karfagen quldorlari Ispaniya- ning katta qismini bosib oldilar. Karfagen armiyasiga tajribali sarkarda Gannibal boshchilik qilgan. Ganni- bal Ispaniyada yollanma qo‘shinlarga qo‘mondonlik qilganida biror marta ham mag‘lubiyatga uchramadi. O‘zingizni sinang! Karfagen – ... Gannibal – ... Puna – ... Karfagenning vayron etilishi *µDUEL\ 2µUWD\HU dHQJL]Lda yago- na xo‘jayinga aylanish uchun rim- liklar Karfagen bilan janglarga tayyorgarlik ko‘ra boshladilar. Rimliklar karfagenliklar- ga ikki tomondDQ ]DUED EHULVKJD qaror qilishdi. Bitta armiya Ispaniyada Gannibal armiyasini tor-mor etishi, boshqasi esa Karfagenni bosib olishi kerak edi. Biroq Gannibal barcha rejalarni chalkashtirib yubordL 2µWLE bo‘lmasdek tuyulgan tog‘lardan oshgan Gannibal Italiya hududiga bostirib kirdi va miloddan avvalgi 216-yilda Kann yaqinidagi jangda rimliklar armiyasini tor-mor etdi. Bu jangda 70 ming rimlik legioner halok bo‘lgan. Mag‘lubiyatdan keyin rimliklar hal qiluvchi janglardan botina olmaganlar. Italiya aholisi Ganni- Eslab qoling! Karfagen armiyasi- ga tajribali sarkarda Gannibal boshchilik qilar edi. Rim armi- yasini esa – sarkarda Ssipion boshqar- gan. Gannibal jangchilari Rim piyodalari jangda 158 balni qo‘llab-quvvatlamadi, chunki Karfagen yollanma qo‘shinlari mamlakatni talon-taroj qilib tashlagan edi. Rimlik sarkarda Ssipion kutilmagandD Rµ] qo‘shinlari bilan Afrika qirg‘og‘iga kelib tushganidan xabar top- gan Gannibal Karfagenni himoya qilishga oshiqadi, ammo mil. avv. 202-yilda uning lashkari Zama shahri yaqinida rimliklar tomonidan tor-mor etiladi. Mil. avv. 183-yili Gannibal surgunda yurardi, uni rimliklarga topshirish uchun qo‘lga olishga urinishganidD X ]D- har ichadL 6KX WDULTD 5LP *µDUEL\ 2µUWD\HU dHQJL]Lda mutlaq hokimga aylangan. Suriya va Makedoniyani bosib olgandan keyin rimliklar Karfagenni ham bosib olishga qaror qiladilar. Miloddan avvalgi II asr o‘rtalarida rimliklar Karfa- genni qamal qildilar. Karfagen shahri aholisi ikki yil Rµ] VKDKULQL PXdofaa qildi, shaharda ochlik boshlandi. Rimlik legionerlar uylarga hujum qilib, ularni talashar, o‘t qo‘yishar edi. Karfagen o‘n yetti kun o‘t-olov girdobida qol- di. Xalq tajribalari va donishmandligini asrab kel- gan xonadonlar va kutubxonalar kuli ko‘kka sovu- rildi. Karfagen esa, Senat qaroriga ko‘ra qarg‘ish tekkan maskan, deb e’lon qilindi. Bu yerda uy- joy qurish va dehqonchilik bilan shug‘ullanish ta- qiqlangan edi. Shunday qilib, mil. avv. 146- yilda Kar- fagen butunlay vayronaga aylantirildi. Rim qo‘shinlari esa g‘alaba sururi, talangan o‘lja va minglab qullar bi- lan Italiyaga qaytib keldilar. Rim tomonidan bosib olingan hududlar Puni urushlaridan keyin Italiya sarhadidDQ DQFKD X]Rqda bo‘lgan katta-katta hududlar KDP 5LP KRNLPL\DWL WDVDUUX¿JD RµWdi. Bosib olingan yerlarni rimliklar provinsiya deyishgan. Sitsiliya, Kor- sika, Sardiniya, Ispaniya va boshqa hududlar ana Rim armiyasining «Toshbaqa» deb nomlangan himoya qalqoni Karfagenning vayron qilinishi Eslab qoling! Mil. avv. 202- yili Zama shahri yaqinida Gannibal armiyasi rimliklar tomonidan yakson qilingan. 159 shular sirasiga kirar edi. Provinsiyalarni boshqarishga noiblar – prokonsullar tayinlangan. Ular cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lishgan. Prokonsullar odatda bir yilga saylanar va ular qo‘l ostidDJL PDPODNDWQL D\RYVL] WDODU Hdilar. Provinsiya- lar Rimga qarshi kurashga birlashmasliklari uchun rimliklar «Bo‘lib tashlab, hukmronlik qLO ª WDPR\LOLJD asoslanib ish ko‘rishgan. Rimliklar ayrim shaharlarga boshqalari ularga hasad qilishi va ular bir-birlari bilan MDQMDOODVKLVKL XFKXQ DWD\LQ LPWL\R]ODU EHULVKDU Hdi. Bi- roq provinsiyalarda qRµ]JµRORQODU doimo bo‘lib turar, rimliklar ularda dushman qamalida qolgan shaharda yashagandek kun kechirar edilar. Tayanch konspekt senturiy ĺ kogorta ĺ legion Triumf Puni urushlari mil. avv. 216- yil – Rim armiyasining tor-mor qilinishi – Kann jangi mil. avv. 146- yil – Karfagenning vayron etilishi provinsiyalar prokonsullar «Bo‘lib tashlab, hukmronlik qLO ª Karfagen ĺ Gannibal Rim ĺ Ssipion o o o o o o o o Savol va topshiriqlar 7ULXPI QLPD" Qaysi hollardD WULXPI QLVKRQODQJDQ" 2. Rim qo‘shinlari kimlardan tashkil topgan edL" 3. Rim qo‘shinlari karfagenliklarnikidan nimasi bilan farqlanar edL" 4. Puni urushlarining asosiy sababini ayting. 5. Xaritadan Gannibal yurishi yo‘nalishini ko‘rsating. 6. Rimliklarning «Bo‘lib tashlab, hukmronlik qLO ª WDPR\LOLQL WX shuntirib bering. 7. Rim armiyasi senturioni nomidDQ KLNR\D WL]LQJ 8. Xaritadan Rim tomonidan bosib olingan hududni ko‘rsating. 9. Rimliklar Karfagenni qandD\ ]DEW HWLVKdL" 10. Rimliklar qanday hududlarni provinsiya deb atashgan va ularni qanday boshqDUJDQ" Eslab qoling! Bosib olgan yerla- rini rimliklar provinsiya deyishgan. Provinsi- yalarni boshqarishga noiblar – prokonsul- lar tayinlanar edi. Rim suvoriylari 160 49-§. Qullar va gladiatorlar Rimda quldorlik Zafarli yurishlar natijasida Rimda qullar soni nihoyatda ko‘payib ketdi. Misrda ham, Yunonistonda ham qullarning soni Rimdagichalik ko‘p emasdi. Erkin rimliklar tasavvuricha, qul butunlay quldor- ning ixtiyorida bo‘lgan bir buyumdek edi. Qullarning qadri bo‘lmagan, negaki ular judD\DP DU]RQ WXUDUdi. Urushlar, bosib olingan mamlakatlardagi qullar hiso- biga Rimda qullar shu qadar ko‘p bo‘lganki, rimliklarda har doim ham ulardan xo‘jalik ishlarida foydalanish im- koniyati bo‘lmagan. Badavlat rimliklarning bo‘sh vaqti ko‘p bo‘lgan, chunki hamma ishlarni qullar bajarar edi. Rim davlatidagi qullarda mehnatdan manfaat- dorlik hissi mutlaqo bo‘lmagan. Ularga haq to‘lanmas edi. Shuning uchun qullar mumkin qadar kamroq va yomonroq ishlardilar. Bora-bora qullar mehnatining unumdorligi kamayib ketgan. Milodiy I–II asrlarda qullar mehnati quldorlar uchun foydali emasligi ma’lum bo‘ldi. Ko‘plab quldor- lar qullarni yer ijarachilariga aylantira boshlashadi. Qullar qRµ]JµRORQLdan qo‘rqqan, hosildorlikni oshirish- JD LQWLOJDQ ]DPLQdRUODU Rµ] \HUODULQL NLFKLNNLFKLN PXON- larga bo‘lib tashladilar va erkin kambag‘allarga ijaraga tarqatib bera boshladilar. Ana shu yerlarda ijarachilar dehqonchilik bilan shug‘ullandilar. Ular yerga qancha yaxshi ishlov bersalar, hosilning shuncha ko‘p ulushi Rµ]ODULJD QDVLE HWDUdi. Mayda yer ijarachilari kolonlar deb atalgan. Yer- dan foydDODQJDQOLN XFKXQ XODU \HU HJDVLJD Rµ]ODUL yetishtirgan mahsulotlar bilan to‘lov berishardi. Bora-bora mutlaq qaram qullarning soni kamaydi. Ayrim yer egalari xo‘jaliklarni yuritish uchun qullarga kichik yerlarni mustaqil yuritish uchun mehnat qurol- lari, urug‘lik va oilasi bilan birga yashashga ruxsat be- rishardi. Bunday qullar «kulbali qullar», ya’ni uy-joyli Tosh yo‘nayotgan qullar Rim quldori 161 Eslab qoling! «Kulbali qullar» – quldorlar tomonidan kichik yer, mehnat qurollari, urug‘ bilan ta’minlangan qul- lardir. Ularga oila va turar joy qurish uchun ham ruxsat berilgan. qullar deb nomlangan. Ular ham yerdan foydalangan- lik uchun haq to‘lashardL DPPR Rµ]ODULQLQJ WDqdiri xo‘jayinlarning qo‘lida bo‘lgan. Qullar va kolonlar Rim dDYODWLQLQJ HQJ PD]OXP aholisi bo‘lib qolavergan va ular birgalikda quldorlarga qarshi kurash boshladilar. O‘zingizni sinang! Kolonlar – ... «Kulbali qullar» – ... Gladiatorlar janglari Rimliklarning sevimli tomoshalaridan biri gladiatorlar jangi bo‘lgan. Aksari- yat gladiatorlar qullar yoki jinoyat- chilar bo‘lishgan. Ularga maxsus yopiq maktablarda ta’lim berishar, so‘ngra bir-birlari bilan olishishga, to- moshabinlar ko‘nglini xushlashga majbur qilishar edi. Har bir gladiatorning hayot-mamoti tomoshabinlar xohish-istagiga bog‘liq edi. Jang so‘ngida tomoshabin- lar yengilgan gladiatorning tirik qolish-qolmasligini hal qilishardi. Agar tomoshabinlarning ko‘pchiligi o‘ng qo‘lining bosh barmog‘ini yuqoriga ko‘tarsa – yengil- gan gladiator tirik qolgan, aksincha, pastga qaratish- VD ± X WRPRVKDELQODU NRµ] RµQJLda o‘ldirilgan. Janglar ulkan tosh stadionlar, DP¿WHDWUODUda bo‘lib o‘tardi. 50 ming tomoshabin sig‘adigan Kolizey HQJ NDWWD DP¿WH- atr bo‘lgan. %D¶]Lda gladiatorlar katta-katta guruhlarga bo‘linib jang qilishgan, shunda sahna jang maydoniga o‘xshab qolar edi: o‘ldirilgan, yaralangan va jon berayotgan gladiatorlar hammayoqda ag‘anab yotardi. Yanada qL]Lqarliroq bo‘lishi uchun gladiatorlar janglari kuchi teng raqiblar o‘rtasidD RµWND]LOJDQ %LULda faqat qilich va qalqon bo‘lsa, boshqasida to‘r va changak (uch D\ULOL QD\]D ERµOJDQ 7RµU YD FKDQJDN ELODQ qurol- langan gladLDWRU Rµ]LQL KHFK QDUVD ELODQ KLPR\D qila olmasa ham, u raqibini to‘r bilan o‘rab tashlashi va Kolizeyning tashqaridan korinishi 11 – Tarix, 6-sinf. 162 changak bilan o‘ldirishi mumkin edi. Gladiatorlarning yovvoyi arslonlar, qoplonlar, dDUJµD]DE KRµNL]ODU ELODQ KDP MDQJODU RµWND]LOJDQ O‘zingizni sinang! Gladiatorlar – ... Kolizey – ... $P¿WHDWU ± &KDQJDN ± Kolizey Spartak qo‘zg‘oloni (mil. avv. 74-71-y.) Ma]OXP qXOODU Rµ] ]ROLP H]XY chilari bo‘lmish quldorlardan nafratlanar, ulardan qutulish uchun qRµ]JµRORQODU NRµWDULVKDUdi. Mil. avv. 74-yilda boshlangan Spartak boshchili- gidagi qullar qRµ]JµRORQL qadimgi dunyoda eng omma- viy va uyushgan qRµ]JµRORQODUdan biri bo‘lgan. Rim armiyasidD [L]PDW qilishdan bosh tortganligi uchun Kapuya shahridagi gladiatorlik maktabiga sotib yuborilgan frakiyalik qul Spartak qullarni qRµ]JµRORQ ko‘tarishga undadi. Ammo kimdir bu haqda rimliklar- JD [DEDU \HWND]Ddi. Shunda Spartak va uning 200 ga yaqin tarafdorlari qorovullarga hujum qiladilar va qochib chiqib ketadilar. Shaharda yashirinish imkoni- yati bo‘lmagani sababli ular Vezuviy tog‘idagi qoyaga chiqib oladilar. Asta-sekin boshqa qullar ham ularga Gladiatorlar jangi Rim burguti. Rim hukmdorlari ramzi hisoblangan 163 kelib qo‘shila boshladi va qRµ]JµRORQ NRµWDUJDQODU VD¿ kengaya bordi. Ko‘p o‘tmay ularning soni 10 ming kishiga yetdi. QRµ]JµRORQ NRµWDUJDQ qullarni tor-mor etishga jo‘natilgan uch ming kishilik qRµVKLQ 9H]XYL\ WRJµODUL yaqinida harbiy lager tikladi. Qamal boshlandi. Spartak kutilmagan va dadil rejani amalga oshirdi. QXOODU X]XP QRYdalaridan narvon to‘qib, ko‘rinmaydigan tarafdan cho‘qqidan pastga tushib oldilar. Rimliklar guruhining orqasidan ]DUED EHUJDQ 6partak ularni tor-mor etdi. Ammo ko‘p o‘tmay qRµ]JµRORQ NRµWDUJDQODU RUDVLda ixtilof paydo bo‘ldi. Qullarning bir qLVPL 5LPQL WDUN HWLE Rµ] \XUWODUL- ga qD\WLVKQL DI]DO ELOdilar. Ko‘pgina qullar esa mam- lakatdan chiqib ketmaslikka, Rimni tor-mor etish- ga va quldorlardan qasos olishga ahd qilishdi. Spartakka qarshi tajribali sarkarda Mark Krass boshchiligida ko‘p ming sonli qo‘shin jo‘natildi. Mi- loddan avvalgi 71-yilning bahorida ro‘y bergan hal qiluvchi jangda Spartak lashkari tor-mor etildi va XQLQJ Rµ]L HVD DQD VKX MDQJda halok bo‘ldi. 6 ming- dDQ ]L\Rd asirlar Rim-Kapuya oralig‘idagi yo‘l bo‘ylaridagi xochlarga mixlab tashlandi. QRµ]JµRORQ ko‘targanlarning alohida to‘dalari esa, kurashni yana 10 yil davom ettirdilar. Tayanch konspekt qullar mehnatidan naf yo‘qligi ma’lum bo‘ldi kolonlar – mayda yer ijarachilari «kulbali qullar» gladiatorlar .ROL]H\ DP¿WHDWUL mil. avv. 74-yil – Spartak qRµ]JµRORQL 9H]XYL\ WRJµLdagi qarorgoh mil. avv. 71-yil – Spartak armiyasining tor-mor etilishi o o o o o o o o Spartak qo‘zg‘oloni Eslab qoling! Spartak qRµ]JµROR ni mil. avv. 74–71- yil- lar davomida bo‘lib, qRµ]JµRORQ qullar mag‘- lubiyati bilan yakun topgan. Spartakning halok bo‘lishi 164 Savol va topshiriqlar 1. Rimda qullar soni kimlarning hisobiga ko‘paydL" 2. Qullar, kolonlar va «kulbali qullar»ning mavqeyi bir-biridan qanday farqlanar edL" 3. Rimliklar qullarga nisbatan qanday munosabatdD ERµOLVKJDQ" 4. Spartak boshchiligida qRµ]JµRORQ NRµWDUJDQ qullarning qRµ] g‘olon joylari va yo‘nalishlarini xaritada ko‘rsating. 5. Spartak qRµ]JµRORQL 5LP qullarining boshqa qRµ]JµRORQODULdan nimasi bilan farqlanadL" 6. Rim gladiatoridan biri nomidDQ KLNR\D WX]LQJ" 7. QRµ]JµRORQ NRµWDUJDQ qullar nega g‘alaba qR]RQROPDdL" 50-§. Rim respublikasining qulashi Sabablari Qullar qo‘]J‘olonlari quldorlarni qattiq qo‘rquvga solib qo‘yadi. Quldorlar qarshisida kuchli ho- kimiyat bo‘lmish harbiy diktatura RµUQDWLOLVKL ]DUXUOLJL to‘g‘risidagi masala ko‘ndalang turar edi. Senatorlar va kam sonli mansabdor shaxslar ulkan davlatni riso- ladagidek boshqarishni ta’minlay olmas edilar. Miloddan avvalgi I asrda PXQWD]DP \ROODQPD qo‘shinlarga tayanuvchi harbiy boshliqlar real kuchga aylandilar. Yollanma askarlarni Rimning harbiy kuch- qudrati va davlatning kuchayishi emas, faqat o‘lja qL]Lqtirardi. Yollanma askarlar uchun kimlar bilan jang qilish yoki kimlarni talashning farqi bo‘lmagan. Rimda esa davlat boshlig‘i bo‘lishni xohlovchi bir qancha sarkardalar bor edi. Sezar hokimiyatining qaror topishi Spartak qRµ]JµRORQL ERVWLULOLE WRU mor etilganidan keyin Krass va Pompey hokimiyat uchun ancha vaqt kurash olib bordilar, ammo Rim davlati uchun olib borayotgan urushlardan birida Krass halok bo‘ladi. Endi PompH\ XFKXQ 6H]DU ELUdDQELU [DYÀL raqib bo‘lib qoldi. Galliya urushlaridagi g‘alabalar tu- ID\OL 6H]DUQLQJ QXIX]L YD REURµ\L DQFKD RUWdi. Yollanma askarlar uning ajoyib sarkardalik iste’dodiga ishonar, Rim askarlari xordiqda Rimliklarning bayroqlari 165 6H]DUQLQJ RUWLdan istalgan tomonga borishga shay edilar. Bundan tashqari, Senat majlisida qatnashsa, EL]JD \HU DMUDWLE EHUDdi va qDU]ODULPL]QL EHNRU qiladi, deb umid qLOJDQ NDPEDJµDOODU KDP 6H]DUQL qo‘llab- quvvatlar edilar. dDJL ]DIDUOL XUXVKdan keyin Rimga boruvchi yo‘ldagi Rubikon daryosidan kechib o‘tar ekan, yakkahokim- lik uchun oshkora kurashni boshlab yubordL 6H]DU o‘shanda shunday degan: «Qur’a tashlandL ª Rim aholisining qo‘llab-quvatlashi hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. Pompeyning qo‘shinlari Ispani- yada edL 6H]DU JµDODED qR]RQdi. U Rim imperatori va diktatori – cheklanmagan hokimiyatga ega hukm- doriga aylandL 6H]DUQLQJ [RKLVKLURdasi Rim uchun qonun kuchiga ega edi. U hech qandD\ VD\ORYODUVL] mansabdor shaxslarni tayinladi, Senat va Xalq maj- lisiga hisobot bermasdan qo‘ydi. %X KRO X]Rq davom etmadL 6H]DUQLQJ FKHNODQ magan hokimiyatidDQ QRUR]L ERµOJDQ VHQDWRUODU ¿WQD uyushtirdLODU 8ODU 6H]DUQL RµOdirishga va Senatga burungi mavqeini qaytarishga ahd qildilar. Fitnaga 6H]DUQLQJ \Dqin do‘stlaridan bo‘lmish Brut bosh- chilik qiladi. Senatdagi majlis paytidD ¿WQDFKLODU 6H]DUQL qurshab oldLODU YD XQJD [DQMDUODU ELODQ ]DU- ba bera boshladLODU 6H]DU VKX \HUQLQJ Rµ]Lda o‘ladi. Miloddan avvalgi 44-yilda tiklanishiga olib kelmadi. Sarkardalar o‘rtasida kurash va mamlakatda fuqarolarning urushi boshlanib ketdi. O‘zingizni sinang! Krass, Pompey, Sezar – ... Brut – ... Imperator – ... Sezar – Rim imperatori Sezarning o‘ldirilishi 166 Hokimiyat uchun kurash oqibatlari 6H]DU RµOdirilganidan keyin Brut respublikani qayta tiklashga urinib ko‘radi. Biroq senator- lar avvalgi tartibotlarga qaytishni istamasdilar. Ular- ning ko‘pFKLOLJL Rµ] ER\OLJLQL 6H]DU KXNPURQOLJL davrida qo‘lga kiritgan edi. Brut va uning tarafdorlari Yunonis- tonga qochib ketishga majbur bo‘ladilar. Ayni paytda RimdD 6H]DUQLQJ ML\DQL LPpera- tor uni asrab olganidD *D\ unung tarafdorlariga qarshi kurash boshladi. Shimoliy Yunonistonda Brut qo‘shinlar to‘plab, Rimga jiddiy xavf soladL 2NWDYLDQ Mark Antoniy bilan ittifoq WX]Ddi va respublikachilarni tor-mor etadi. Brut HVD 2NWDYLDQJD DVLU WXVKLVKQL [RKODPD\ Rµ]LQL qilich tig‘iga tashlab halok bo‘ladi. ShundDQ NH\LQ 2NWDYLDQ Rim davlatining G‘arbiy qismini, Antoniy esa Sharqiy qismini boshqDULVKQL Rµ] qo‘liga oladi. Misrga kelgan Antoniy Misr malikasi Kleotpatraga uylanadi. Nikoh sovg‘asi tariqasida Antoniy Kleopatra- ga Rimning sharqiy provinsiyalarini (viloyatlari) beradi. %X 2NWDYLDQQLQJ QRUR]LOLJLJD VDEDE ERµOdi. Miloddan avvalgi 31-yilda Yunoniston qirg‘oqlarida Antoniy va 2NWDYLDQ ÀRWODUL RµUWDVLda jang bo‘ldi. Jang qL]LJDQ ELU pallada Kleopatra va Antoniy Aleksandriya shahriga qochadLODU $UPL\D YD ÀRW 2NWDYLDQJD WDVOLP ERµODdi. .H\LQJL \LOL 2NWDYLDQ qo‘shinlar bilan Misrga yetib ke- ladi. Antoniy va KleopDWUD Rµ]Rµ]LQL RµOdiradi, Misr esa Rim davlati provinsiyasiga aylanadi. Shu tariqD 2NWD- vian butun Rim imperiyasining yakka hukmdori bo‘lib oladi. Miloddan avvalgi 29-yilda 2NWDYLDQ 6HQDWdan imperator unvoni va Avgust laqabini oladi. U Rim imperiyasining asoschisiga aylanib, bir qator islohot- ODU RµWND]dL 2NWDYLDQ $YJXVW VHQDWRUODU YD 5LP DUPL- Kleopatra – Misr malikasi Yuliy Sezar dinori mil. avv. 49–48-yy. 167 yasi legionlari sonini qisqartirdL -DQJFKLODUQLQJ [L]- mat muddati 20 yil etib belgilandL 2NWDYLDQ $YJXVW ]DPRQLda Rim imperiyasi armiyasining umumiy soni 300 mingga yetdi. Imperator keng ko‘lamda qurilish ishlari olib bordi. Uning davrida Rimda ko‘plab saroy- lar va ibodatxonalar bunyod etildi. 2NWDYLDQ $YJXVW PLORdiy 14-yilda vafot etdi. Uning vorislari bo‘lmish Kaligula va Neron hukmron- ligi davrida imperiya inqLUR]L ERVKODQdi. Faqat milo- diy II asrning boshlarida Rimning kuch-qudrati qayta tiklandi. Bu asr Rim imperiyasining «oltin asri» degan nom olgan. Milodiy 98-yilda Trayan Rim imperatori taxtini egalladL 7UD\DQ ]DPRQLda Dunay daryosi bo‘ylarida yashovchi daklar bilan urushlar olib borildi. Balandligi 40 metrga teng Trayan ustuni sirtida tasvirlangan dak- ODU ELODQ XUXVK PDQ]DUDODUL EX KDqda hikoya qiladi. Bu davrda Suriya va Mesopotamiya hududlari Rim imperiyasi tarkibiga kirdi. Trayan PDU¿\D ELODQ XUXVK larda muvaffaqiyatga erishdi. O‘zingizni sinang! Oktavian Avgust – ... Kleopatra – ... Sezar Oktavian – ... Trayan – ... Tayanch konspekt hokimiyat uchun kurash: Krass va Pompey PLO DYY \LO ± PLO DYY \LO ± $QWRQL\ YD 2NWDYLDQ MDQJL 2NWDYLDQ ± LPperator Avgust milodiy II asr – Rim imperiyasining «oltin asri» milodiy 98-yil – impHUDWRU 7UD\DQ ĺ 7UD\DQ ustuni o o o o o o o Eslab qoling! Mil. avv. 29- yilda 2NWDYLDQ 6HQDWdan imperator unvoni va Avgust laqabini oldi. U Rim imperiyasi- ning asoschisi bo‘ldi. Mark Antoniy Imperator Oktavian Avgust 168 Savol va topshiriqlar 1. Rimda respublika qulashining asosiy sababini ayting. 2. RimdD 6H]DU KRNLPL\DWL qaror topishi qanday ro‘y berdL" 5. Yakkahokimlik uchun kurashdD QHJD 2NWDYLDQ JµROLE FKLqdL" 51-§. Rim imperiyasining yemirilishi Imperiyaning qulashi Imperator Trayan davridan so‘ng rimliklar yirik bosqinchilik urush- larini olib borolmaganlar. Milodiy III asrda Rim imperiyasining kuch-qudUDWL ]DLÀDVKD boshladi. Imperatorni endilikda armiya saylar, armiya- QLQJ Rµ]Lda ham turli guruhlar o‘rtasida kurash borar edi. Ayni paytda imperiya chegaralarining shimoli- JµDUE WDUD¿dan ko‘chmanchi qabilalar paydo bo‘ldilar. Rimliklar ularga «varvarlar» degan laqab berishgan va chegarada katta armiya saqlab turishga majbur bo‘lishgan. $YYDO \XQRQODU WLOODUL Rµ]ODUL XFKXQ WXVKXQDUOL bo‘lmagan barcha qabilalar va xalqlarni «varvarlar» deb atashgan. Rimliklar esa, madaniy taraqqiyotning ancha quyi pog‘onasida turuvchi xalqlarni shunday nomlashgan. G‘arbiy va Sharqiy Rim imperiyalari Imperator Konstantin ]DPR- nida, milodiy 330-yili Bosfor ERµJµR]Ldagi Vizantiy shahri Rim imperiyasining poytaxti deb e’lon qilindi. Imperator- ning buyrug‘i bilan shahardagi barcha eski binolar EX]LE WDVKODQdi va yangi shahar qurildL 5LP $¿QD YD Korinfdan keltirilgan haykallar va ustunlar o‘rnatildi. Shahar impHUDWRU VKDUD¿JD Konstantinopol deb atala boshlandi. Trayan ustuni Rim piyodalari 169 Ulkan imperiyani Konstantinopoldan turib boshqa- rish mushkul edi. Imperator Feodosiy o‘limidan so‘ng milodiy 395-yili Rim imperiyasi uning ikki o‘g‘li o‘rtasida G‘arbiy va Sharqiy qismlarga taqsimlandi. G‘arbiy qismga Italiya, Yevropa va Shimoliy Afrika- dagi viloyatlar, Sharqiy qismga esa Bolqon yarimoroli, .LFKLN 2VL\R YD 0LVU \HUODUL NLUJDQ 6KDUqiy Rim im- periyasida imperatorning yagona hokimiyati saqlanib qolgan, G‘arbiy Rim imperiyasi esa alohida davlatlar- ga parchalana boshladi. O‘zingizni sinang! «Varvarlar» ... Gotlar Rimda Milodiy IV–V asr boshlarida G‘arbiy Rim imperiyasini qullar va kolonlar qRµ]JµRORQODUL qamrab oldi. Yerlarni va mo‘l-ko‘l o‘ljalar- ni qo‘lga kiritish maqsadLQL NRµ]ODJDQ ©YDUYDUODUªQLQJ imperiyaga hujumlari ham kuchayib bordi. Milodiy 410-yilda Alarix boshchiligidagi gotlar Rimni qurshab oldLODU 5LPOLNODU XODU ELODQ PX]RNDUD boshladilar, ammo tunda qullar dDUYR]DODUQL RFKLE berdilar, bosqinchilar shaharga yopirilib kirdilar. Got- lar haykallarni yo‘q qilib, bebaho kitoblarni yondirib, Rimni roppa-rosa uch kun taladilar. Talon-taroj qilin- gan Rim shahri huvillab qoldi. Germanlar savodVL] ERµOLE WHDWUODU NXWXE[RQD larni ko‘rishmagan edi. Rim imperiyasi sarhadiga kirganlaridan keyin ular Rim imoratlari, arxitekturasi YD KD\NDOODULQLQJ JRµ]DOOLJL YD XOXJµYRUOLJLQL PXQRVLE baholay olishmasdi. Bularning barini shafqDWVL]ODU- cha yo‘q qilib tashladilar. Germanlar qo‘rg‘onchalarini o‘rab turgan devorlarni mustahkamlash uchun Rim ibodatxonalari va kutubxonalari binolaridan tosh tax- Rim ostonasidagi varvarlar Eslab qoling! Imperator Feo- dosiy o‘limidan so‘ng milodiy 395- yili Rim imperiyasi uning ikki o‘g‘li o‘rtasida G‘arbiy va Sharqiy qismlarga taqsimlandi. 170 talarni ko‘chirib olib ketadilar. Kitoblar, haykallar va boshqa san’at asarlari ham nobud bo‘ldi. G‘arbiy Rim imperiyasining qulashi Gotlarning Rimni ishg‘ol etishi im- pHUL\D DKROLVLQL ODU]DJD VROdL barcha raqiblari ustidan g‘alaba qR]RQLVKJDQ 2µUWD\HU dHQJL]L ERµ\ODULdagi barcha mamlakatlarni ]DEW HWLVKJDQ Rµ]ODULQL MDKRQ KXNPdori hisoblashgan. Rimni esa «boqiy shahar» dH\D WD¶ULÀDVKJDQ *Rµ\R rimliklar qudratining so‘ngi yo‘qdek tuyulardi. Rim qulashi haqidD RµVKD ]DPRQ WDUL[FKLVL QDdomat bilan shundD\ \R]JDQ Hdi: «Butun Yer yuzini bo‘ysundirgan jahon shamchirog‘i ham so‘ndi». Rim aholisining ko‘pFKLOLJL 5LP ]DYROJD \X] WXWLVKL ELODQ EXWXQ MDKRQ nes-nobud bo‘lib ketishiga ishonar edi. Ammo dunyo halok bo‘lmadi. Alarix ham o‘ldi, biroq Rimning undan dahshatliroq dushmani – Attila boshchiligida xunn qa- bilalari paydo bo‘ldi. Attila Sharqiy Rim imperiyasiga hujum uyushtira boshladi. Milodiy 452- yilda xunnlar Italiyaga bostirib kirdilar. Milodiy 455- yilda Rimga germanlarning van- dal qabilalari hujum qildi, ular ikki hafta davomida shaharni taladilar. VandDOODU Rµ]ODUL ELODQ ROLE NHWRO- maydigan hamma narsani nobud qildilar. Milodiy 476- yilda german qabilalarining Rimdagi yollan- gan qo‘shini sarkardasi Odoakr so‘nggi impera- tor Romulni taxtdan ag‘darib tashladi va imperator unvoni nishonini Konstantinopolga jo‘natdi. Sobiq G‘arbiy Rim imperiyasi sarhadlarini german qabilalari egallab oldilar. Shu tariqa milodiy 476-yil, G‘arbiy Rim imperiyasining qulashi va Qadimgi dunyo ta- rixning yakunlanish sanasi sifatida tarixga kirdL 0D]- kur sanadan boshlab o‘rta asrlar tarixi boshlanadi. Eslab qoling! Rim 410- yilda Alarix boshchiligi- dagi gotlar tomo- nidan yakson qilindi. Gotlar Rimni talamoqdalar Vandal askari 171 Tayanch konspekt 330-yil – Rim imperiyasining pR\WD[WL ± 9L]DQWL\ (Konstantinopol) 395-yil – Rim imperiyasi 410-yil – Rimning gotlar tomonidan vayronaga aylantiri- lishi – Alarix 452-yil – xunnlarning Italiyaga bostirib kirishi – Attila 455-yil – german vandal qabilalarining bostirib kirishi 476-yil – G‘arbiy Rim imperiyasining qulashi G‘arbiy Sharqiy o o o o o o Savol va topshiriqlar 1. Rim armiyasi haqidD VRµ]ODE EHULQJ 2. Rimliklar kimlarni «varvarlar» dH\LVKJDQ" 5LPOLNODU YDUYDUODU ning qaysi qabilalari bilan to‘qnashishdL" 3. Rim imperiyasining G‘arbiy va Sharqiy imperiyalarga bo‘linishi sababi nimadD" 4. Rimning bosib olinishi haqidD VRµ]ODE EHULQJ 5. G‘arbiy Rim imperiyasi qulashi sabablarini sanang. Rimliklarning vandallar qo‘shinlari bilan bo‘lgan jang tasviri Eslab qoling! 476- yilda G‘arbiy Rim imperiyasi qu- ladi. Eslab qoling! Milodiy 455- yilda Rimga germanlar- ning vandal qabilalari hujum qildi, ular ikki hafta davomida sha- harni taladilar. Jang ko‘rinishlari 172 52 – 53-§§. Qadimgi Rim madaniyati Rimliklarning turmush tarzi Milodiy I asrga kelib rimliklar tur- mushidD NHVNLQ Rµ]JDULVKODU URµ\ berdL 5LPOLN ]Rdagonlar bo‘lmish patritsiylar bir qavatli oddiy uylarda yashardilar, xo‘jalikda qullar ham unchalik ko‘p emasdi. Badavlat kishilar yashaydigan tepaliklar bag‘rida tomoshabog‘lar va chorbog‘lar ko‘p, havosi esa tep- tekis joylardagiga qaragandD DQFKD VRJµORP YD WR]D- roq bo‘lgan. Imperatorning yaqin kishilari muhtasham koshonalarga egalik qilar edilar. Badavlat bo‘lmagan rimliklar tepaliklar o‘rtasidagi tekis joylarda yashagan. Bu yerlarda ko‘chalar tor YD LÀRV ERµOJDQ D[ODWQL WRµJµUL NRµFKDJD WDVKODVKJDQ 8VWLJDXVWDN 5LP DKROLVL VRQL KDP PXQWD]DP RUWLE bordi, chunki Italiyaning to‘rt tomonidan xonavayron bo‘lgan dehqonlar poytaxtga ko‘chib kelardilar. Ishi yurishgan kishi bir burchakni yoki xonani ijaraga olar- di, sayoqlar va gadR\ODU ]LQDpoyalar tagidD ]D[ YD nimqorong‘i yerto‘lalarda yoki ochiqdan-ochiq shahar ko‘chalarida tunar edilar. Rimlik imperatorlar poytaxt aholisi uchun «terma- lar» deb atalgan ko‘rkam hammomlar qurdirgan edi- lar (yunoncha «issiqª VRµ]LdDQ ©WHUPRVª VRµ]L KDP shundan kelib chiqqDQ $U]LPDV WRµORY HYD]LJD KDU bir rimlik termalarga tushish imkoniyatiga ega bo‘lib, bu yerdD VX]LVK XFKXQ EDVVH\QODU VpRUW ]DOODUL PD- vjud edi. Termalar qoshida ta’lim olish va fanlar bilan shug‘ullanish uchun kutubxona ham bo‘lgan. Ta’lim Madaniyatning asosiy belgisi bo‘lgan ta‘lim RimdD Rµ]LJD [RV Hdi. Bo- Bo- lalarning maktabda ta’lim olishi ota- onalarning tahsil uchun haq to‘lash imkoniyatlariga bog‘liq ERµOJDQ .DPEDJµDO ULPOLNODUQLQJ IDU]DQdlari xo‘jalik ishlarida ota-onalariga yordam berganliklari Rim termalari. Zamonaviy rasm Badavlat rimlik uy-qo‘rg‘oni Mum bilan qoplangan yozuv taxtasi 173 sababli maktabda o‘qimas edilar. Badavlat xonadon IDU]DQdlari esa 6 yoshdan maktabga qDWQDJDQ ODQ KDUÀDUQL PXP qoplangan taxtachalarga qitirlatib, Rµ\LE \R]DUdilar. 2µqLVK \R]LVK YD KLVREODVKQL RµUJDQJDQLdan keyin ko‘pchilik ta’lim olishni yakunlar edi. Ayrimlar gram- matikada (o‘rta maktabda) tahsilni davom ettirgan. 8 \HUGD WDUL[ JHRJUD¿\D JHRPHWUL\D PXVLqa va as- tronomiya o‘qitilardi. Yunon tilini o‘rganishga alohida e’tibor qaratilgan, chunki fanning turli tarmoqlariga oid kitoblarning aksariyati yunon tilidD \R]LOJDQ Hdi. Siyo- siy arbob bo‘lishni istagan har bir kishi notiqlik va rito- rikani ± FKLUR\OL VRµ]ODVQL Rµ]ODVKWLUJDQ Me’morchilik va haykaltaroshlik Rim imperiyasida qurilish ishlari ayniqsa taraqqiy etgandi. Am- ¿WHDWUODU VLUNODU WHDWUODU LERdat- xonalar, saroylar, triumfal arklar va ko‘p qavatli uylar barpo etildi. Shaharni baland devorlar o‘rab turardi. Rim me’morchiligi yunon me’morchiligidan imoratlari rang-barangligi va muhtashamligi bilan far- qlangan. Milodiy I asrda Rim eng yirik va aholisi ko‘p VKDKDUJD D\ODQJDQ 2µVKD NH]ODUda hatto shunday bir maqol to‘qilgan: «Barcha yo‘llar Rimga boradi». Minglab qullar o‘rmonlar, tog‘lar va botqoqlar orqali \RµOODU RµWND]ilgan. Yo‘llar bilan bir qatorda, Rim vodo- Lotincha sonlar Eslab qoling! Stil – mum bilan qoplangan taxtacha- JD \R]LVK XFKXQ PRµO jallangan temir tayoq- cha. Rimdagi yo‘l qurilishi 174 provodi – suv quvurlari qoldiqODUL KDP KR]LUJD qadar saqlanib qolgan. Quvurlar nishablik asosida qurilgan bo‘lib, tog‘dagi buloqlardDQ VXYQLQJ Rµ]L Rqib kelar edi. Suv quvurlarini jarlar, daralar va vodiylardDQ RµWND]LVK uchun akveduklar – anhorlarning yuqori qismidan RµWND]LOJDQ NRµpriklar qurilgan. Ulkan ko‘priklarni butunlay toshdan qurish qim- PDWJD WXVKDU YD X]Rq davom etar edi. Rimliklar yangi qurilish materiali bo‘lmish betonni ixtiro qilishadi. Qu- ruvchilar g‘ishtdan ikkita ingichka devor tiklashgan, ular o‘rtasidagi bo‘shliqni esa beton bilan to‘ldirishgan. Qotganidan keyin u toshdan ham mustahkam bo‘lib qROJDQ %HWRQ LVKODWLOLVKL ULPOLNODUJD WH] YD pishiq in- shootlar qurishga imkon bergan. 2µQ PLQJODE WRPRVKDELQODUQL VLJµdiradLJDQ $P¿ teatr Rimdagi eng katta inshoot hisoblangan. Bu yer- da gladiatorlar olishuvi va harbiy kemalar jangi uyushtirilardi. Yer ostida chuqur bir joyda sahnani suv- ga to‘ldirish imkonini beruvchi moslama qurilgan. Rim- Akveduk qurilishi Eslab qoling! Eslab qoling! Rim imperiyasida qurilish ishlari ayniq- sa taraqqiy etgandi. $P¿WHDWUODU VLUNODU teatrlar, ibodatxona- lar, saroylar, triumfal arklar va ko‘p qavatli uylar barpo etildi. Barcha xudolar ibo- datxonasi – Panteon- ga Rim imperiyasida yashayotgan har bir NLVKL NHOLE Rµ]L H¶WL qod qilgan xudoga sig‘inish imkoniga ega bo‘lgan. Panteon – barcha xudolar ibodatxonasi 175 QLQJ HQJ NDWWD DP¿WHDWUL ERµOPLVK .ROL]H\ RµWPLVKdagi ulug‘vorlik namunasi sifatidD KR]LUJDFKD VDqlangan. Beton ixtiro etilganidDQ NH\LQ VKLIWODU JXPED] shaklidD XVWXQODUVL] quriladigan bo‘ldi. Rimdagi Pan- teon (yunonchada «barcha xudolar ibodatxonasi» ma’nosini anglatadi) shu taxlitda qurilgan. Rim imperi- yasida yashayotgan har bir kishi PDQWHRQJD NHOLE Rµ]L e’tiqod qilgan xudoga sig‘inish imkoniga ega bo‘lgan: PLVUOLN ± 2VLULVJD \XQRQ ± =HYVJD ULPOLN ± Buyuk g‘alabalarni nishonlash uchun muhtasham triumfal arkalar barpo etilgan. Xristianlikning vujudga kelishi Milodiy I-mingyillik boshlarida Rim hokimiyati ostida bo‘lgan Falastin yerlaridagi 9LÀHHP shahrida «Xudoning o‘g‘li» nomini olgan Iso tug‘ilganligi haqida rivoyatlar keng tarqala boshlangan. Rivoyatlarga ko‘ra, 30 yoshida Iso o‘n ikki nafar havoriylari (apostollar) bilan Falastin bo‘ylab sayo- Eslab qoling! Rimliklar yangi quri- lish materiali – beton- ni kashf qildilar. Eslab qoling! Tit Liviy, Tatsit, Plutarx – Rim tarix- chilari. Me’morchilik uslublari. Ustunlar Korinf uslubi Ion uslubi Doriy uslubi Aralash uslub Eslab qoling! Xristianlik dini mi- lodiy I asrda vujud- ga kelgan. 176 hat qilib, Xudo oyatlari haqida hikoya qilib beradi va ularni amalda ko‘rsatadi – o‘liklarni tiriltiradi, yashash- dan umidLQL X]JDQ WX]DOPDV [DVWDODUQL GDYROD\GL Mahalliy ruhoniylar Iso payg‘ambarni mavjud diniy ha- qiqDWODUQL EX]LE WDOqin etishdD D\EODE XQL RµOLP MD]RVLJD mahkum etadilar. Rim noibi Pontiy Pilat bu hukmni tas- diqlashi shart edi. Avvaliga Pontiy Pilat bu ishni qilish- dDQ ERVK WRUWJDQ DPPR UXKRQL\ODU WD]\Lqi ostida ro- ]LOLN EHUDdL 5LYR\DWODUJD NRµUD ,VRQL \HU \X]Ldagi ilk LQVRQ ± 2dam ato dafn etilgan Golgofa tog‘ida xochga tortganlar. Iso payg‘ambar 3 kunda, dDKVKDWOL D]REODU girdobida jon beradi. Vafotidan keyin murdasini bir g‘orga qo‘yishadi. Uchinchi kuni dafn etish uchun ke- lishganda Iso Masih jasadi qo‘yilgan joyida yo‘qligini ko‘rishadL 2GDPODU ,VR payg‘ambarning qayta tirilib, PH¶URMJD NRµWDULOLVKLJD YD Download 5.4 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|