«Yangiyo‘l Poligraf Servis» Toshkent – 2013 A. S. Sagdullayev, V. A. Kostetskiy t a r I x qadimgi dunyo

lana boshlaydilar. Boy quldorlar ketayotganlarga yor-
dam berardilar. Ketayotganlar yo‘lga dudlama baliq, 
XQ ]D\WXQ \RJµL PHKQDW qXUROODUL YD ]D[LUD \HONDQODU
olishgan. Shuningdek,  dHQJL] \RµOODULQL \D[VKL ELODdi-
gan va ko‘chib ketayotganlar boradigan joylarda bo‘lib 
qaytgan yo‘l ko‘rsatuvchi ham ajratilardi.
Jo‘nab ketish oldidan yunonlar xudolarga qurbon-
OLNODU EDJµLVKODVKJDQ 2µ]ODUL ELODQ ELUJD OR\ VXUWLOJDQ
qamishdan to‘qilgan savatchalarda olov ham olish-
gan. 2ORY D\QL PDKDOda ular umrbod tark etgan vatan-
ning bir parchasi edi.
Yunonlarning Qora 
dengiz sohillariga 
joylashishi
Yunon tangalari
Buyuk yunon koloniyalashtirishi
Yunon 
koloniyalarining 
tashkil topishi
Yunonistondan ko‘chib kelgan-
lar Sitsiliya oroli sohili va Apen-
nin yarimoroli janubiga o‘rnash-
dLODU 8ODUQLQJ PDQ]LOJRKODUL 2µUWD\HU YD Qora dHQJL]
bo‘ylarida ham vujudga keldi.
davlatlarga aylana bordL %X VKDKDUODUQLQJ Rµ] KRNLP-
lari, qo‘shinlari, qonunlari va tangalari bo‘lgan. Ularda 
savdo-sotiq va hunarmandchilik rivojlandi.
Olviya
Pantikapey
Xersones
Kichik Osiyo ya.
Milet
Tir
Kipr o.
Krit o.
Kirena
$¿QD
Sparta
Bolqon ya.
A
pennin ya.
Dunay
Rim
Sardiniya o.
Korsika o.
Sitsiliya o.
Karfagen
Vizantiya
Yunon 
koloniyalashtirishi 
yo‘nalishlari

92
Deyarli barcha koloniyalar mustaqil quldorlik dav-
lati bo‘lgan. Ularning aholisi Yunoniston shaharlari – 
polislari bilan doimiy aloqadD ERµOJDQ yagona xalq – ellinlar  dH\D KLV HWLVKDU Rµ] YDWDQLQL
esa Ellada deb atashgan. Elladaga g‘alla, metallar va 
qullar keltirilar edi. 
8ODU Rµ]ODVKWLULOJDQ \HUODU WHYDUDJLda yashovchi yunon 
bo‘lmagan xalqlarni shunday nom bilan atashgan.
Miloddan avvalgi VIII – VI asrlarda ko‘pdan ko‘p 
yunon koloniyalari tashkil topdi. Bu davr tarixda Buyuk 
yunon koloniyalashtirishi nomini olgan. Qora dHQJL] VR-
hillarida  Olviya, Xersones, Pantikapey, Tanais, Fasis, 
Trapezund va boshqa yirik koloniyalar vujudga keldi. 
2µUWD\HU dHQJL]L VRKLOODULdD \X]dDQ ]L\Rd yunon koloni-
yalari tashkil topdi.
Yangi mamlakatlar bilan tanishuv yunon madani-
yatini boyitdi. Masalan, miloddan avvalgi VIII asrda  
Yunonistonda Finikiya alifbosiga asoslangan yangi 
 
\R]XY YXMXdga keldi. Alifbo 24 ta harfdan iborat bo‘lgan. 
Ular orasidD XQOL KDUÀDU paydo bo‘ldi. Koloniyalar va 
 
yunon shaharlari o‘rtasidagi mahsulot ayirboshlash, 
savdo-sotiq va hunarmandchilik ravnaq topishiga asos 
yaratdi.  
Tayanch konspekt
PLO DYY ,; ± 9,,, DVUODU ± PDQ]LOJRKODUQLQJ VKDKDUdavlat 
(polis)larga aylanishi
goplit 
ĺ
 falanga
Akropol  
ĺ
 «yuqori shahar»
fuqarolar 
ĺ
meteklar 
ĺ
qullar
pedagog – «bolani yo‘ldD NX]DWLE ERUXYFKLª
stillar 
ĺ
metall tayoqcha
palestra
Miron – «Disk uloqtiruvchi», PROLNOHW ± ©1D\]DEDUdor»
mil. avv. XII asr – doriylar Spartani bosib oldilar 
periyeklar 
ĺ
ilotlar
mil. avv. VIII – VI asrlar – Xersones, Pantikapey, Tanais, 
Fasis, TrapH]XQd koloniyalari
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Eslab qoling!
Mil. avv. VIII – VI 
asrlarda ko‘pdan 
ko‘p yunon koloni-
yalari tashkil topdi.
Xersones shahridagi 
ibodatxona ustunlari 
Pantikapeydagi 
Xalq majlisi

93
Savol va topshiriqlar
1. Yunon shaharlari qay tariqa tashkil topdL"
2.  PROLV QLPD" PROLVQLQJ Rµ]LJD [RVOLJL QLPDdD"
3. Attika aholisi qD\VL JXUXKODUJD DMUDWLOJDQ"
 1LPD XFKXQ $¿QD IXqarosi bo‘lish nafaqat faxrli, balki foydali 
KDP ERµOJDQ"
 $¿QDdD ERODODUJD QLPDODU RµUJDWLOJDQ"
6. Sparta davlati qanday tashkil topgan" %X davlat aholisini qan- 
dD\ DWDVKJDQ"
7. Spartaliklar qanday qonunlar asosidD \DVKDJDQODU"
8. Ilotlar va pHUL\HNODU NLP" 2µ] PDYqeyiga ko‘ra nimasi bilan   
farqODQJDQ"
9.  Yunon koloniyalashtirilishi boshlanishining sababi nimadD"
10.  Nima uchun davlat koloniyalashni qo‘llab-quvvatladL"
11.   Xaritadan yunon koloniyalarini ko‘rsating.
† $¿QDda demokratiya
Demokratiyaning
shakllanishi
$¿QD VKDKULdD PDUND]L\ PD\-
don bo‘lib, uning tevaragini turli-
tuman imoratlar qurshab turgan. 
Maydon esa agora deb yuritilgan. U xalq yig‘ini may-
doni bo‘lgan. Shahar aholisining ko‘pchiligini hunar-
mandlar va savdogarlar tashkil etgan.
$¿QD VKDKULda barcha erkak fuqarolar davlatni qan-
day boshqarish kerakligi xususidD Rµ] ¿NUPXORKD]D
larini bayon eta olar edL 8ODU \X]DJD NHOJDQ PXDP-
molar va yangi qonunlarni muhokama qilish uchun har 
oyda to‘rt marta agorada yig‘ilardilar. Barcha qarorlar 
RYR] EHULVK \RµOL ELODQ qabul  qilingan. Boshqaruv- 
ning bu shakli demokratiya deb ataladi, ya’ni bu atama 
«xalq hokimiyati» degan ma’noni anglatadi («demos» 
– xalq + «kratos» – hokimiyat).
Drakont qonunlari
Mil. avv. VII asrdD $¿QDQL
idora 
qilishdD
2qsoqollar 
kengashi muhim ahamiyatga 
ega bo‘lgan. Shu kengash hokimlar va sudyalarni 
VD\ODJDQ 8ODU NHQJDVK D¶]RODUL VLQJDUL IDqDW $¿QD
Notiqning 
$¿QD IXqarolari 
huzuridagi nutqi
Eslab qoling!
Qora  dHQJL] VR-
hillarida  Olviya, Xer-
sones,  Pantikapey, 
Tanais, Fasis, Trape-
zund va boshqa yirik 
koloniyalar vujudga 
keldL 2µUWD\HU den-
JL]L VRKLOODULdD \X]
dDQ ]L\Rd yunon ko-
loniyalari tashkil topdi.
$¿QD $NURpol

94
DVO]RdalaridDQ ERµOJDQ $¿QDda aholining bir qismi 
]Rdagonlar (aristokratiya) mol-mulk va boylikning de-
yarli hammasiga egalik qilar, boshqa bir qismi oddiy 
xalq-«demos» ularning foydasiga ishlashga majbur 
edL $\QDQ VKX QDUVD $¿QD davlati aholisi o‘rtasidagi 
dRLPL\ NHOLVKPRYFKLOLN YD QL]RODU VDEDEL ERµOJDQ
Adolat qaror topishini xohlagan har ikkala tomon 
Drakont ismli hukmdorga murojaat etishadi. Ular Dra-
kontdan huquq va majburiyatlar borasida hammani 
tenglashtiruvchi  qRQXQODU \R]LVKQL LOWLPRV qilishadi. 
Mil. avv. 621-yilda Drakont xalq boshqaruvini bekor 
qilgan qRQXQODUQL \R]Ddi va amalga kiritadi. 
Bu qonunlar shu qadar qattiq YD D\RYVL] HdLNL D¿-
naliklar ularga «siyoh qolib, qRQ ELODQ \R]LOJDQª deya 
ta’rif berishgan. QRQXQQL DU]LPDV darajadD EX]JDQ-
lik uchun ham DUDNRQW ELWWD MD]R ± RµOLP MD]RVL EHO-
gilagan. Masalan, Drakont  qRQXQODULJD NRµUD Rµ]JD
kishining bog‘idan olma o‘g‘irlagan odam qatl etilardi, 
qDU]dorlar esa qullikka mahkum qilingan.
$YYDOLJD D¿QDOLNODU EX qonunlarga itoat etishgan, 
VRµQJUD QRUR]L ERµOD ERVKODVKJDQ YD qonunchi  Dra-
kontni shahardan haydab yuborishgan.
Solon islohotlari
$¿QD davlatida xalq DVO]Rda-
lar hukumronligidDQ QRUR]L Hdi.
Xalqning ahvoli tobora yomon-
lashaverdi, shunda odDPODU Rµ] KDq-huquqlari uchun 
kurashga bel bog‘ladilar. Tayoqlar, tosh va metall 
qurollardan foydalangan  qashshoqODU ]Rdagonlar-
ning uy-qo‘rg‘onlariga hamla qila boshladilar. Xalq 
]Rdagonlarga qarshi qRµ]JµRORQ NRµWDUdL 2µ] \HUL YD MR-
nidDQ [DYRWLUODQJDQ ]Rdagonlar yon berishga va xalq 
talablarining bir qismini bajarishga majbur bo‘lishadi.
2µWD ELOLPdon va tajribali Solon  dHJDQ ]Rdagon, 
xalqqa yon berishning qattiq tarafdori bo‘lgan.  So-
ORQ
DVO]Rdalarga shunday  degan:  «Yunoniston-
ning ko‘pgina shaharlarida bo‘ldim, xalq zodagon-
Qarzrdor 
yunonlarning Solon 
islohotlaridan keyin 
qullikdan qaytishlari
Drakont qonunlariga 
binoan qatl jazosi
Eslab qoling!
$¿QDQLQJ
DKROLVL
aristokratiya va 
demos nomli ikki 
qismga bo‘lingan.

95
larga  qarshi chiqayotganini o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim. 
Kambag‘allarga qullar kelib qo‘shilmasdan turib, xalq 
talablarining bir qismini bajarish kerak».
Zodagonlar Solonga ishonishdL YD XQL $¿QD KXNP-
dori etib saylashdi. Mil. avv. 594-yilda Solon davlat-
ni idora  qilishning oldLQJL WL]LPLQL Rµ]JDUWLUdi. Avvalgi 
boshqDUXY WL]LPL ± aristokratiya DVO]Rdalar hokimiyati)
ni Solon demokratiya (xalq hokimiyati)ga almashtirdi. 
Davlatni boshqarishda faqat erkak fuqarolar ishtirok 
eta olardi. Ayollar va chet elliklar (ularni meteklar dey-
ishgan)  qabul  qilinayotgan  qonunlar muhokamasida 
YD RYR] EHULVKda ishtirok eta olmasdilar.
6RORQQLQJ WDNOL¿ ELODQ dehqonlarning  qDU]ODUL YD
TDU]GRUODUQL qul qilish EHNRU TLOLQDGL 6RORQ DVO]Rdalar-
ni xafa qilishni istamas, faqat xalq  qRµ]JµRORQODULQLQJ
oldini olishga intilardi. Davlat boshqaruvidagi islohot-
lar Xalq majlisi faoliyati tiklanishi va nasl-nasabidan 
qDW¶L QD]DU D¿QDOLNODU XFKXQ davlat mansablarini egal-
ODVK LPNRQL\DWLQL NRµ]da tutar edi. Solon islohotlaridan 
keyin Attika aholisi fuqarolar va chet eldan keltirilgan 
qullarga ajratiladigan bo‘ldi.
O‘zingizni sinang!
          Aristokratiya – ...        Meteklar – ...
                        Islohotlar – ...
$¿QDda
demokratiya 
ravnaqi
Erkak jinsiga mansub barcha fuqa-
rolar 20 yoshdan boshlab Xalq maj-
lisida ishtirok etardilar. Xalq majli-
sining katta qismi badavlat bo‘lmagan hunarmandlar, 
savdogarlar, yollanib ishlochilar, dehqonlardan iborat 
bo‘lgan. Xalq majlisida omma uchun foydali qarorlar 
qabul qilingan.
Navbatdagi majlis bo‘ladigan kun oldindan e’lon 
qilinardi. Majlis ertalab barvaqt tayinlanar, negaki 
Eslab qoling!
Mil. avv. 594- yil-
da Solon davlatni 
idora  qilishning ol-
dingi, aristokratiya 
WL]LPLQL demokrati-
yaga almashtirdi.
Xalq majlisi
p
Strateg
p
Beshyuzlar kengashi
p
Xalq sudi
6RORQ ± $¿QD KXNPdori 

96
mehnatkash odamlar kundX] NXQL PDMlisga kela olish-
masdi. QRULQQL WRµ\JµD]LVKJD \HJXOLN LVKODE WRpish  ke-
rak edi.
$¿QDda mansabdor shaxslar Xalq majlisi tomoni-
dan muayyan muddatga saylanib, majlisga hisobot 
berishgan. Mabodo mansabdRU VKD[V Rµ] PDMEXUL\DW-
lari ijrosini uddalay olmasa, Xalq majlisi bu odamni 
muddatidan oldLQ ODYR]LPLdan bo‘shatgan.
Xalq majlisi yangi qonunlarni tasdiqlar, eski qo-
nunlarni bekor qilar, boshqa  qarorlar, masalan, yan-
gi inshootlar qurilishiga, armiyaga va boshqalarga 
mablag‘ ajratish to‘g‘risida qaror qabul qilar edi. 
Har yili saylanadigan Beshyuzlar kengashi kunda-
lik joriy masalalarni hal qilardL %HVK\X]ODU NHQJDVKL
ga  strateg rahbarlik qilgan. Kengash qarorlari Xalq 
majlisida tasdiqlangan. 
Xalq sudi KDP $¿QDda muhim davlat organi 
bo‘lgan. 30 yoshga to‘lgan fuqarolar uning faoliyatida 
ishtirok etar edilar. SuddD D\EODQXYFKL VKD[V Rµ]LQL
Rµ]L KLPR\D qLOD ELOLVKL \RNL FKLUR\OL VRµ]OD\ RODdigan va 
qonunlarni biladigan odamni yollashi kerak bo‘lgan.
Perikl asri
Miloddan avvalgi 443–429-yil-
larda  PDURWDED VWUDWHJ
ODYR]L-
miga saylangan Perikl hukmronligi 
davridD $¿QD HQJ qudratli davlatga aylandi va mam-
lakatda  demokratiya ravnaq topdi. Bu davr shuning 
uchun ham «Perikl asri» deb atalgan. Ajoyib yunon 
\R]XYFKLODUL ROLPODUL YD UDVVRPODUL Periklning do‘stlari 
bo‘lishgan. Perikl tarixchi Gerodot, haykaltarosh Fidiy 
bilan do‘st tutingan edi. PHULNO NDWWD REURµ YD QXIX]JD
ega bo‘lgan. U umuman xalqQL Rµ]LJD NHUDNOL qaror 
qabul  qilishga majbur qilmagan, balki   ishontirish 
kuchiga tayanib ish yuritgan.  PHULNO Rµ]LQLQJ VL\RVL\
PX[ROLÀDUL YD XQLQJ [DWWLKDUDNDWODULQL WDQqid  qilgan 
kishilarni ta’qib etmagan.
Beshyuzlar 
kengashining 
yig‘ilishi
Xalq majlisi

97
Perikl Xalq majlisidDJL ODYR]LPODUJD LVK KDqi 
to‘lashni joriy qildi. Perikl hukmronligi davridD $¿QDda 
katta qurilish ishlari amalga oshirildi. Perikl Akropolda 
qurilgan mashhur inshoot Parfenon ± LORKD $¿QD LER-
datxonasining tashabbuskori bo‘lgan.
Mil. avv. V asrining ikkinchi yarmida SpDUWD $¿QDQLQJ
asosiy raqibiga aylandi. Shaharni xavf-xatardan asrash 
uchun PHULNO $¿QDdan to Pirey dHQJL] EDQdargohigacha 
mudofaa devorlari qurish to‘g‘risida buyruq berdi.
Periklning faoliyati badavlat shaharliklarga yoq-
masdL X ]Rdagonlarning hamlalarini qaytarib turgan. 
Vaboga chalingan Perikl vafot etganidan keyin u joriy 
etgan ko‘pgina yangiliklar bekor qilingan.
O‘zingizni sinang!
      Beshyuzlar kengashi – ...
                   Strateg – ...
     Perikl – ...
    Parfenon – ...
Tayanch konspekt
agora – xalq yig‘ilishlari uchun maydon
demokratiya – xalq hokimiyati 
aristokratlar 
ĺ
demos
mil. avv. 621-yil – Drakont qonunlari
mil. avv. 594-yil – Solon islohotlari
mil. avv. 443– 429-yillar – Perikl 15 marta 
VWUDWHJ ODYR]LPLJD qayta saylangan
PDUIHQRQ ± LORKD $¿QD LERdatxonasi
o
o
o
o
o
o
o
Savol va topshiriqlar
1. XaritadDQ $¿QD davlatini ko‘rsating va uni tasvirlab bering.
2.  DHPRNUDWL\D QLPD" $¿QDda  demokratiya  qaysi shaklda na-
moyon bo‘ldL"
 6RORQ LVORKRWODUL RµWND]LOJDQdan keyin aholi turmushida qan-
GD\ Rµ]JDULVKODU ERµOGL"
 6RORQ LVORKRWODUL ERµ\LFKD $¿QD davlat boshqaruvining asosiy 
organlarini sanab bering.
5. «PHULNO DVULª GHJDQGD QLPDQL WXVKXQDVL]"
$¿QDOLNODU KRPL\VL ±
LORKD $¿QD
PHULNO ± $¿QD
strategi
Eslab qoling!
Mil. avv. 443 – 429-yil-
larda 15 marotaba stra-
WHJ ODYR]LPLJD VD\ODQJDQ
Perikl davridD $¿QD HQJ
qudratli  davlat bo‘ldi, 
mamlakatda  demokra- 
tiya ravnaq topdi.
7 –  Tarix, 6-sinf.

98
27-§. Yunon-fors urushlari
Yunon-fors 
urushlarinig 
sabablari
Miloddan avvalgi V asr boshlarida 
Yunonistonga forslar tahdid sola 
boshladi. Doro I hukmronlik qilayot- 
gan Fors davlati yangi-yangi mamlakatlarni bosib 
 
olishga intilgan. Forslarning Yunonistonga harbiy yur-
ishlari yunon-fors urushlari nomini olgan bo‘lib, ular 
miloddan avvalgi 490-yildan boshlanib, mil. avv. 
449-yilga qadar davom etgan.
Yunonistonning barcha shaharlarida fors elchilari 
paydo bo‘lib, ular: «Bizning hukmdorimiz, buyuk sha-
hanshoh  Doro, kunchiqardan kunbotargacha barcha 
mamlakatlarning birdan-bir egasi sizdan yer va suv 
talab qilmoqdadir», deb baralla aytishardi.
Yunonistondagi ayrim shaharlar aholisi forslarga 
qarshilik ko‘rsatishning sira iloji yo‘q  deb hisoblab, 
shahanshoh Doro I ning shartlarini qabul qLOLVKJD UR]L
edilar. 
$¿QD YD 6parta bosqinchilarga itoat etmaslikka 
ahd  qildL )RUV HOFKLODUL $¿QDJD NHOJDQda, shahar 
DKROLVL JµD]DEdan ularni o‘ldirib,  qoyadan tashlab 
yubordilar. Elchilarni chuqur quduqqa tashlab yubor-
gan spDUWDOLNODU HVD ]DKDU[DQda bilan: «Yetarlicha 
suvni ham, yerni ham quduq tubidan topasiz-da!»  
deyishgan ekan.
Mil. avv. VI asr oxirida )RUV VKRKL .LFKLN 2VL\R-
dagi yunon shahar-davlatlarini bosib oldL $¿QD KXNP
dori yunon polislariga yordam qRµOLQL FKRµ]di. Bundan 
JµD]DEODQJDQ DRUR , $¿QDdan shafqDWVL] qasos olish-
ga ahd qildi.
Marafon jangi
Miloddan avvalgi 490-yilning 
sentabridD IRUV KDUEL\ ÀRWL (JH\
dHQJL]LQL NHVLE RµWdi va Attika sohiliga langar tashla-
di. Forslarning kemalari beso‘naqay va burilishi qiyin 
edi.  Marafon tekisligida o‘q-yoylar bilan qurollangan 
fors suvoriylari kemadan tusha boshladilar. Bu teki-
Yunoniston 
qirg‘oqlaridagi 
fors kemalari  
Fors jangchilari

99
slik otliq lashkar harakatlanishi uchun qulay edi, for-
slar aynan shu yerda jang olib borishga qaror qilishdi. 
Yunonlar forslarga qaraganda kam sonli edi, shuning 
uchun ular fors suvoriylari yetib borolmaydigan qoya-
larga o‘rnashib oldilar.
Yunon lashkari forslarni Attika ichkarisiga bo-
radigan yo‘llardan to‘sib qo‘ydi. Ammo ular ochiq 
jangga kirishdan cho‘chir edilar. Bir hafta o‘tdi. Fors-
lar ayyorlik qilishdi. Tunda ular otliq  qo‘shinlarni ke-
malarga yukladilar, Attikani aylanib o‘tib, kutilmagan 
]DUED ELODQ $¿QDQL ERVLE ROLVKJD qaror qildilar. Yunon 
qo‘shinlariga sarkardalik  qilgan  Miltiad ertalab bo‘lib 
o‘tgan voqeadan xabar topganidan so‘ng Marafon 
tekisligida  qolgan fors qo‘shinlarini tor-mor qilishga 
ahd qildi. Yunon piyoda jangchilari falanga bo‘lib saf-
JD WL]LOdilar. Forslar uning o‘rtasini yorib o‘tdilar. Biroq 
yunon falangalarining ikkala chekkasida joylashgan 
kuchli qo‘shinlar  forslarni tumtaraqay qochishga maj-
bur qildi.
Ayni paytda yunonlar tekislikda  qolgan fors 
qo‘shinlarining orqasidan ichkariga kirib boradilar. 
Asir tushishdDQ FKRµFKLJDQ IRUVODU Rµ] NHPDODULJD qa-
rab chekinishga tutindilar. Yunonlar hal qiluvchi jang-
Eslab qoling!
Forslar va yunon- 
larning Marafon 
jangi 
mil. avv. 
490-yilda bo‘lib, 
yunonlar g‘alabasi 
bilan tugagan. 
Marafon tekisligidagi 
jang sxemasi
Yunon-fors urushlari
Fors jangchilari. 
Tekis yuzaga ishlangan 
bo‘rtma haykallar
Gellespont
$¿QD
Eritreya
Marafon
mill. avv. 490-y.
Salamin
mill. avv. 480-y.
Mil. avv. 490-yilda
forslar yurushi
yo‘nalishi.
Mil. avv. 480-yilda
fors armiyasi yo‘nalishi
Mil. avv. 480-yilda
IRUV ÀRWL \RµQDOLVKL
Plateya
mill. avv. 479-y.
<8121,6721
Kichik
2VL\R
Fermopil
mil. avv. 480-y.

100
da forslarning yettita kemasini egallab oldilar. Forslar-
ning qolgan qo‘shinlarini esa tor-mor etdilar.
Miltiadning buyrug‘iga ko‘ra bir jangchi forslar us-
tidan  qR]RQLOJDQ JµDODED KDqidD [DEDUQL \HWND]LVK
XFKXQ $¿QD VKDKULJD qarab yugurdi. Naq 42 kilometr 
yo‘lni chopLE RµWJDQ MDQJFKL ©*µDODED *µDODED ª deb 
VKX ]DKRWL \XUDqi yorilib, jon bergan. Keyinchalik olis 
masofaga yugurish Marafon yugurishi deb atala bosh-
landi.
Fermopil
jangi
Yangi urushga tayyorgarlik ketayotgan 
paytda  Doro I vafot etdi.  Qo‘shinlarni 
Yunonistonga uning o‘g‘li Kserks boshlab keldi.
Forslarning  qo‘shinlari turli-tuman qabilalardan 
tashkil topgan, qurol-aslaha va jang qilish usullari bir xil  
emasdi.
Mil. avv. 480 - yilda Kserks qo‘shinlari Gellespont 
ERµJµR]LJD \HWLE NHOdi.  Podsho buyrug‘i bilan bir kilo-
metrdDQ X]XQ NRµprik qurildi. 
Yunoniston sarhadiga kelib tushgan Kserks 
lashkari shimoliy Yunonistonni bosib ola boshladi.
Tog‘lardagi  Fermopil  darasi Yunoniston shi-
molidan janubiga olib boradigan birdan-bir yo‘l edi.  
Yunonlar o‘sha joyda pistirma qo‘yishga qaror qilishdi, 
ammo forslarga tog‘lar orqali yo‘lni ko‘rsatib bergan bir 
sotqin chiqib  qoldi. Yunonlar qo‘shiniga Sparta  pod-
shosi  Leonid boshchilik qilgan. U 300 spartalikdan 
boshqa barcha yunon jangchilariga chekinishni buyur-
gan. Sparta qonunlariga ko‘ra, spartalik askarlar jang 
maydonidan chekinishi mumkin emas edi. Ularning 
barchasi  qahramonlarcha halok bo‘ldi. Ushbu voqea 
«Uch yuz spartaliklar jasorati»,  deb tarixda mash-
hur bo‘lib qolgan. Fermopil jangidan keyin Kserks 
qRµVKLQODUL 2µUWD ishg‘ol qilganlar.
Salamin 
jangi
Harbiy  dHQJL] qo‘shini  qo‘mondoni 
Femistoklning maslahati bilan yunonlar 
200 ta harbiy kema – triyeralar qurishdi. 
Eslab qoling!
Fermopil  jangi 
mil. avv. 480-yil-
da bo‘lib o‘tgan.
Fermopil jangi
Leonid – Sparta 
podshosi 

101
Bu harbiy kemalar qoyalar orasidDQ YD VD\R] MR\ODUdan 
RVRQ VX]LE RµWDU RµVKD dDYU XFKXQ NDWWD WH]OLNda – soatiga 
 NLORPHWU WH]OLNdD VX]D ROJDQ 
Hal  qiluvchi  dHQJL]
MDQJL
miloddan avval-
gi 480-yilda tor Salamin bo‘g‘ozida bo‘lib o‘tdi.  
Yunon dDYODWODULQLQJ ELUODVKJDQ ÀRWL IRUVODUQLQJ KDUEL\
ÀRWLdan kuchli bo‘lgan. Yengilganidan keyin Kserks 
ÀRWQLQJ qoldiqlari bilan Yunonistonni tark etishga ma-
jbur bo‘ldi.
Miloddan avvalgi 479- yilda IRUVODU WDJµLQ $¿-
nani bosib olishga urinib ko‘radilar. Biroq yunonlar-
ning birlashgan lashkari Plateya shahri yaqinida fors 
qo‘shinlarini tor-mor etdi. Bu yunon-fors urushlaridagi 
yirik jang bo‘lgan )RUV VKRKL ELODQ WX]LOJDQ VKDUW-
QRPDJD PXYR¿q, X .LFKLN 2VL\Rdagi barcha yunon 
polislari – shaharlarning mustaqilligini e’tirof etib, 
 
yunonlarga  qarshi harbiy harakat olib bormaslikka 
va’da bergan.
Shunday  qilib, yunon shaharlari ko‘pchiligining 
ELUOLJL YD R]Rdlik uchun jang qilgan yunonlarning 
 
qahramonligi nihoyatda kuchli raqib ustidan g‘alaba 
qR]RQLVKJD LPNRQ EHUdi. 40 yildan ko‘proq davom et-
gan yunon-fors urushlari yunonlarning to‘liq g‘alabasi 
bilan yakunlandi.
O‘zingizni sinang!
       Mil. avv. 490-yil – ...      Mil. avv. 480-yil – ...
 
 
  Mil. avv. 479-yil – ...
Tayanch konspekt
mil. avv. 490 – 449-yillar – yunon-fors urushlari
mil. avv. 490-yil – Marafon jangi
mil. avv. 480-yil – FermopLO MDQJL ± XFK \X] Vpartalik 
jasorati
mil. avv. 480-yil – Salamin jangi
        mil. avv. 479-yil – Plateya jangi – yunonlar g‘alabasi
o
o
o
o
o
Eslab qoling!
Eslab qoling!
 Mil. avv. 479- 
yilda forslar yana 
$¿QDQL ERVLE ROLVK-
ga urinib ko‘radilar.  
Yunonlarning bir-
lashgan  lashkari 
Plateya shahri yaqi- 
nida fors qo‘shin-
larini tor-mor etdi.
Salamin ERµJµR]Ldagi 
jang  mil. avv. 480- yil-
da bo‘lib o‘tdi. 
Salamin jangidagi 
yunonlar kemasi

102
Savol va topshiriqlar
1.  Forslarning Yunonistonga bostirib kirishi sabablarini aytib 
bering.
2. Xaritadan forslar Yunoniston ustiga yurishlarining asosiy 
yo‘nalishlarini ko‘rsating.
3. Marafon jangi qatnashchisi (forslar yoki yunonlar armiyasi 
jangchisi) nomidDQ KLNR\D WX]LQJ
4.  Salamin jangining borishi va yakuni haqida gaprib bering.
5. Salamin orolida Fors dDYODWL ÀRWL PDJµOXEL\DWLQLQJ DVRVL\
sabablarini ayting.
28-§. Yunonistonning Makedoniya 
tomonidan bosib olinishi
Yunoniston
mag‘lubiyatining
sabablari
Yunonlar bir-birlari bilan urusha- 
yotgan paytda Makedoniya 
 podshosi Filipp II Elladani bosib 
olish maqsadida jang taktikasini 
takomillashtirdi va qo‘shin yig‘di. Uning qo‘shinlari 
suvoriylar va piyodalardan tashkil topgan.  Piyoda 
qo‘shinlar 16 qatordan iborat falangada VDÀDQDUdi. 
Falanganing oltinchi qatoridDJL QD\]D ELULQFKL qa-
tordDJL MDQJFKLQL PXKRID]D HWDUdi. Jang paytida butun 
IDODQJD ]LUKODQJDQ WHPLU PD[OXqotga o‘xshab qolar 
edi. Falanga qanotlarini otliqlar himoya qilardilar.
Yunonlar, Filipp II tartib o‘rnatadi va polislar 
o‘rtasida tinchlikni barqarorlashtiradi,  deb umid  qilar 
edi. Faqat mashhur notiq Demosfen Ellada shaharla-
ULQL NH]LE XODUQLQJ DKROLVLQL ELUODVKLVK YD PDNHdonlar-
ga qarshi kurashishga da’vat etadi. Fiva shahri aholisi 
esa Filipp II qo‘shinlariga qDUVKL $¿QD VKDKDUODUL LWWLIR-
qiga qo‘shiladi.
Xeroneya
ostonasidagi 
jang
Demosfen Filipp II ni istilochi sifatida 
baholashni davom ettiradi va yunon 
davlatlari boshliqlarini  dushmanga 
qarshi kurashish uchun hamjihat bo‘lishga da’vat qila-
di.  Demosfen yunon shahar-davlatlari hukmdorlari-
ning bir qismini ishontirish va ko‘ndirishga erishadi, ular 
Demosfen o‘smirligi-
danoq notiq bo‘lishni 
orzu  qilardi. Lekin u 
juda  past ovozda ga-
pirar va duduqlanar-
di. Ovozi balandligini  
oshirishni mashq qilar-
kan, u dengiz shovqi-
nidan balandroq baqi-
rishga harakat qilar 
edi.

103
bir ittifoqqa uyushadilar. Qattiq qarshilik ko‘rsatilishiga 
qaramasdan, Filipp II yunon shaharlarini birma-bir 
]DEW HWD ERVKODdi. Miloddan avvalgi 338- yil 2- av-
gustda yunonlar va makedonlarning asosiy kuchlari 
Xeroneya shahri yaqinidagi Beotiyada to‘qnashadilar. 
Qo‘shinlar son jihatdan teng edi. Ammo yunonlar 
qarshisida Makedoniyaning erkin fuqarolaridDQ WX]LO-
gan yaxshi harbiy ta’lim ko‘rgan lashkarlari turar edi.  
Yunonlarning qo‘shinlari esa ma’lum haq HYD]LJD MDQJ
qiluvchi yollanma askarlar va fuqarolarning harbiy 
ta’lim ko‘rmagan jangchilaridan iborat bo’lgan.
Qattiq MDQJ X]Rq davom etadi. Harbiy hiyla  qo‘lla-
gan yunonlar ustunlikni qo‘lga oladilar. Make-
donlar chekina boshlaydilar. G‘alaba qilayotga-
niga ishona boshlagan yunonlar ularni quvishga 
tushadilar. Yunonlarning qo‘shinlari shunda ikki 
bo‘lakka ajraladi. Ana  shu  bo‘laklardan  biriga  
Filipp II ning  o‘g‘li Aleksandr  qo‘mondonlik 
qilayotgan suvoriy qo‘shinlar  qaqshatqich 
]DUED EHUDdi. Yunon qo‘shinlari chekina bosh-
laydi va tor-mor etiladi. Jangda yunonlar- 
ning aksariyati halok bo‘lgan. Xeroneya osto-
nasidagi jangdan so‘ng mag‘lubiyat oqibatida 
Yunoniston Makedoniyaga qaram bo‘lib qoldi.
Yunoniston 
Makedoniya
tarkibida
«Yunonlar ozodligi Xeroneya osto-
Xeroneya osto-
nasida halok bo‘lganlar bilan birga-
likda  dafn  qilindi»,  degan edi  De-
mosfen. Bu mag‘lubiyatdan keyin Yunoniston aholisi 
Rµ] qismatini qo‘rquv og‘ushida kutib turishgan. Biroq 
Filipp ,, Rµ]LQL \XQRQODU podshosi deb e’lon qilmaydi. 
Filipp II yunonlar bilan birlashib, forslarga qarshi ittifoq 
WX]DdL 8 Rµ]LQL ELUODVKJDQ qo‘shinlar bosh qo‘mondoni 
deb e’lon qiladi. Yunon shaharlariga esa Filipp ,, R]Rd 
HNDQOLNODULQL YD Rµ] davlatining keyingi taqdiri xususida 
ELUELUODUL ELODQ VKDUWQRPD WX]LVKODUL OR]LP HNDQOLJLQL
e’lon qiladi.
Eslab qoling!
Falanga – piyoda-
larning 16 qator bo‘lib 
]LFK MR\ODVKXYL
Filipp II piyodalari
Eslab qoling!
Makedoniya Yuno- 
nistonni  mil. avv. 
338-yili Xeroneya 
yaqinidagi jangdan 
so‘ng bosib oldi.

104
Miloddan avvalgi 337-yilda  Spartadan tashqari 
barcha yunon shahar-davlatlarining vakillari Korinf-
ga yig‘ildilar va Makedoniya hokimiyati ostida yunon 
davlatlari ittifoqLQL WX]dilar. Ular murosada tinch-totuv 
\DVKDVK Rµ]DUR XUXVKODU ROLE ERUPDVOLN YD ELUELULQLQJ
ichki ishlariga aralashmaslik to‘g‘risida shartlashadi-
ODU %DUFKD L[WLORÀDUQL \XQRQ VKDKDUdavlatlari ken-
JDVKL KDO HWLVKL OR]LPOLJL QD]DUda tutilgan edi.
Fors davlatini bosib olishini rejalashtirgan qo‘shin-
ODU DVRVLQL Filipp II hatto yunonlarni qanoatlantiradigan urush 
  
uchun bahona ham o‘ylab topadi: yunon-fors urushlari 
davridD \HWND]LOJDQ ]DUDU XFKXQ qasos olish va shoh 
Kserks Eronga olib ketgan yunon xudolari haykallarini 
asirlikdan qutqDULVK
Biroq Fillip II forslarga qarshi yurishini amalga oshi- 
ra olmadi. U miloddan avvalgi 336-yilda Rµ] VDUR\
a’yonlari tomonidan xoinlarcha o‘ldirilgan. Uning o‘g‘li 
Makedoniyalik Aleksandr hukmdor bo‘ldi.
Tayanch konspekt
Makedoniya podshosi Fillip II
mil. avv. 338-yil  –  Xeroneya jangi
mil. avv. 337-yil – Korinf ittifoqining vuludga kelishi
EDUFKD NHOLVKPRYFKLOLN YD QL]RODUQL \XQRQ VKDKDU
davlatlari kengashi hal qilishi
mil. avv. 336-yil  – Fillip II o‘ldirildL ĺ $OHNVDQdr
o
o
o
o
o
Savol va topshiriqlar
 6L]QLQJFKD QLPD XFKXQ \XQRQODU Rµ] PDPODNDWL PXVWDqilligini 
saqlab qola olmadLODU"
2.  Demosfenning Ellada aholisi oldidDJL [L]PDWODUL QLPDdD"
3. Xaritadan Filipp II ning yurishlari yo‘nalishlarini ko‘rsating.
4. Makedonlar qo‘shinlari yunonlarnikidan nimasi bilan farqlan-
JDQ"
5.  Yunonistonning bosib olinishi qachon va qaysi jangda ro‘y berdL"
6. Filipp II Yunonistonni bosib olganidan keyin yunon shahar-
larining boshqaruvida qandD\ Rµ]JDULVKODU ERµOdL"
Filipp II
Eslab qoling!
Miloddan av-
valgi 337-yilda 
Spartadan tashqari 
barcha yunon sha-
har-davlatlarining 
vakillari Korinfga 
yig‘ildilar va Make-
doniya hokimiyati 
ostida yunon dav-
latlari ittifoqLQL WX]-
dilar.

105
29 – 30- §§. Qadimgi Yunoniston madaniyati
Fuqaro 
tarbiyasi
Bolalikdan yunonlar miyasiga ja-
moat ishlari shaxsiy yumushlardan 
ustuvor ekanligi to‘g‘risidagi  dunyo- 
qarash shakllantirilgan. Maktablar faol fuqarolar, 
dDYODW KLPR\DFKLODULQL WDUEL\DODVKL OR]LP Hdi. Sportni 
ULYRMODQWLULOLVK YD 2OLPpiya o‘yinlariga yalpi  qL]Lqish 
KDP VKXQJD [L]PDW qilgan. Bolalikdanoq o‘g‘il bolalar-
ga she’riyat va musiqaga muhabbat hissi singdirilardi.
Arslonni yenggan Gerakl KD\NDOLJD QD]DU WDVK-
OD\PL]
Qadimgi yunon haykaltaroshi Geraklni 
barvasta  pahlavon sifatidD WDVYLUODJDQ 2Uqa oyo-
qlarida turib olgan bahaybat arslon esa Geraklning 
yelkasidan ham kelmaydi. Ammo nega Gerakl libos- 
VL] WDVYLUODQJDQ" %X qadimgi yunon tasviriy san’atining 
Rµ]LJD [RV MLKDWODULdan biridLU +D\NDOWDURVK QD]DULda 
Geraklning kuch-qudratini ko‘rsatish muhim bo’lgan. 
Bordi-yu  haykaltarosh bahodirni kiyimda tasvirlasa, 
uning arslonni yengayotgan mushak va changallari- 
dagi kuchni ko‘rmagan, qudratli, mashq ko‘rgan tana-
VL JRµ]DOOLJLQL KLV HWPDJDQ ERµODUdik.
Umumiy ta’limdan tashqari, yigitlar ikki yil, harbiy 
ta’lim ham olishgan. Birinchi yili ular uylarida yashar 
va safda yurish, qurol taqib yurish, ochlik va sovuqqa 
chidamli bo‘lishni o‘rganishardi. Ikkinchi yili esa ayrim-
lari Attika chegara qal’alarida KDUEL\ [L]PDWQL RµWDVK
va boshqalari Pirey portida dHQJL]FKLOLN VDQ¶DWL DVRV
larini o‘rganishar edi.
Mamlakatni mudofaa  qLOLVK ]DUXUDWL \X]DJD NHO-
gan taqdirda 30 yoshga to‘lmagan erkaklarning bar-
chasi qurol-yarog‘lari va harbiy kiyim-kechaklari bilan 
NRµULNND \HWLE NHOLVKL VKDUW ERµOJDQ 6RµQJUD XODU Rµ] [X-
dolari, jonajon kulbasi va mamlakati uchun janglarga 
kirishgan. Vatanga muhabbat har bir fuqDURQLQJ ¿doyi- 
ligi va jasorati hisoblangan.
Geraklning sher 
bilan  jangi
Ta’lim jarayoni

106
Yunonlarga yuksak vatanparvarlik hissi mavjud 
bo‘lib, Vatan himoyasi yo‘lida halok bo‘lganlar qahra-
monlar deb e’lon qilinar edi. Qahramonlar dafn etilgan 
joylarga qurbonliklar bag‘ishlangan.
Olimpiya o‘yinlari
Sport barcha yunonlar uchun 
sevimli mashg‘ulot bo‘lgan edi. 
Miloddan avvalgi 776-yilda 
LON ERU RµWND]LOJDQ 2OLPpiya o‘yinlari turli-tuman sport   
musobaqalari orasida eng asosiysi hisoblangan. Ana 
shu sanadan boshlab har to‘rt yildD ELU PDUWD 2OLPp 
tog‘ida muqaddas olov Quyosh nurlaridan yondirilar, 
kurashda bellashar edL %HVKNXUDVK HVD X]XQOLNND
sakrash, disk uloqWLULVK QD\]D XORqtirish, yugurish va 
kurashdDQ LERUDW ERµOJDQ 2WFKRparda esa aravalarda 
va otlarda  poyga uyushtirilar edL 2damlar va sport-
FKLODU 2OLPpiyaga eson-omon yetib kelishlari uchun 
Rµ\LQODU RµWND]LOD\RWJDQ paytda urushlar to‘xtatilgan.
YunonistondDJL 2OLPpL\D Rµ\LQODUL 2OLPp xudosi 
Zevs VKDUD¿JD EDJµLVKODE RµWND]LOJDQ $IVRQDODUJD
NRµUD 2OLPpiya o‘yinlari asoschisi Gerakl hisoblangan. 
2OLPpiya o‘yinlarida faqat jinoyat sodir etmagan, 
sha’niga  dRJµ WXVKLUPDJDQ R]Rd yunon ishtirok eti-
shi mumkin bo‘lgan. Musobaqalarda uch karra 
g‘alaba qR]RQJDQ VpRUWFKL 2OLPp tog‘idD Rµ] KD\NDOLQL
o‘rnattirishga haqli bo‘lgan. Yunonlar yil hisobini ham 
2OLPpiya o‘yinlariga qarab yuritganlar.
G‘oliblar muqaddDV ]D\WXQ daraxti novdalaridan 
to‘qilgan gulchambar bilan taqdLUODQJDQ $\ROODU 2OLP
piya o‘yinlarida ishtirok eta olmasdi. Ayollar o‘yinlar 
paytidD KDWWR 2OLPp tog‘i yaqiniga ham kela olmas-
dilar. Ayollar uchun yugurish bo‘yicha alohida mu-
sobaqDODU RµWND]LOJDQ
Xristian  dini  tarqalishi natijasida xudo Zevs 
VKDUD¿JD EDJµLVODQJDQ 2OLPSL\D Rµ\LQODUL PDQ TLOL-
nadi. Milodiy 394-yilda sodLU ERµOJDQ ]LO]LOD Rqibatida 
Eslab qoling!
,ON 2OLPpiya o‘yin-
lari  mil. avv. 776- 
yildan mil. 394- yil-
ga qadDU RµWND]LOJDQ
1896- yilda
2OLP
piya o‘yinlari qayta 
WLNODQLE KR]LUJL NXQ-
ga qadar davom etib 
kelmoqda.
Olimpiya o‘yinlari-
dagi yugurish 
musobaqasi. 
Idishga chizilgan 
rasm
Olimpiya 
o‘yingohiga kirish

107
2OLPpiya o‘yin maydoni vayron bo‘lib, qadLPJL 2OLP 
piya o‘yinlaULQL RµWND]LVK EXWXQOD\ WRµ[WDE qoldi. Nihoyat, 
1896- yilda 2OLPpiya o‘yinlari qayta tiklandL 2OLP
piya o‘yinlari ochiladigan kunda  qadimgi mash’ala 
 
yoqish odDWL KR]LUJDFKD VDqlanib  qolgan.  Quyosh 
nurlaridan yondLULOJDQ PDVK¶DOD 2OLPpiya musobaqa-
ODUL RµWND]LODdigan joyga keltiriladi.
Gomerning
«Iliada» va 
«Odisseya» dostonlari
Miloddan avvalgi 1200- yil-
da \XQRQODU .LFKLN 2VL\Rda 
joylashgan  Troyaga yurish 
qilishgan. Ular mo‘l-ko‘l o‘lja ilinjida urush boshlagan-
lar. Biroq yunon rivoyatlari boshqa bir sababni ham 
bayon  qiladi.  Eng chiroyli ayol Sparta  podshosining 
UD¿qasi Sohibjamol Yelena edi. Troya podshosi o‘g‘li 
Paris Sparta  podshosinikiga keladi va Sohibjamol 
Yelenani Troyaga o‘g‘irlab ketadi. Voqeadan xabar 
topgan Sparta podshosi Parisdan qasos olishga ahd 
qiladi va barcha spartaliklarni Troya bilan urushga 
chaqiradi. Yunonlar to‘qqiz yil Troyani behudaga qa-
mal qiladilar. 
«Iliada»  nomli  mashhur yunon dostoni ana shu 
urushning oxirgi o‘ninchi yili haqida hikoya qiladi. 
Odisseyning maslahati bilan yunonlar ayyorlikni ishga 
soladilar: ichi bo‘m-bo‘sh ulkan yog‘och ot yasasha-
di. Ana shu yog‘och ot ichiga yunon qo‘shinlarining 
bir  qismi yashiringan, qo‘shinning boshqa bir qismi 
esa yaqindagi orollardan biriga o‘rnashib olgan edi.  
Troyaliklar yunonlar qamal  qilishni to‘xtatishdi va 
7UR\D KRPL\VL $¿QD Palladaga xush kelishi uchun biz-
ga ot sovg‘a qilibdi,  degan xulosaga kelib, yo‘g‘och 
otni shaharga olib kiradilar.
Kechasi otning ichidan chiqqan jangchilar dar-
vozalarni ochadilar va Troya bosib olinadi. +R]LUJL
tillarda «Troya otiª LERUDVL [RVL\DWVL] VRYJµDVDORP
ma’nosini anglatadi.
«Iliada»  dostonining bosh qahramoni  Axilles-
dLU 2µJµOLQLQJ PDQJX EDUKD\RW ERµOLVhini istagan ona 
Bokschi haykali.
Olimpiya o‘yinlari 
g‘olibi
Eslab qoling!
Milodiy 394- yil-
da qadLPJL 2OLPpiya 
Rµ\LQODULQL
RµWND]LVK
butunlay to‘xtab qol-
di. Nihoyat,1896-yil-
GD 2OLPSL\D Rµ\LQODUL
qayta tiklandi.
Gomer – qadimgi 
yunon shoiri

108
chaqalog‘ini Stiks  daryosiga botirib oladi. Ayni payt-
da Axillesning onasi ushlagan tovoniga suv tegmas-
dan qoladi. Janglardan birida Axilles tovoniga tekkan 
o‘qdDQ KDORN ERµOJDQ 2µVKD NH]ODUdan beri «Axilles 
tovoniª LERUDVL QR]LN MR\QL DQJODWDdi.
Troya urushi nihoyasiga yetdi. Yunonlar Troyani tala-
dilar va mo‘l-ko‘l o‘ljalar bilan uyga qaytmoqchi bo‘lishdi. 
Ular Egey dHQJL]L RUqDOL X]Rq va xatarli yo‘llardan 
o‘tishlari kerak edi. Ammo eng ko‘p mashaqqat va sar-
JX]DVKWODU 2dLVVH\ YD XQLQJ KDPURKODUL ]LPPDVLJD WX-
shadL 2dissey jonajon Itaka o‘lkasiga yetib kelguniga 
qadar dHQJL] YD EHJRQD \XUWODUda sarson bo‘ladi.
Qadimgi yunon shoiri Gomer «IliadDª YD ©2disseya» 
pRHPDODULQL \R]DGL 8QLQJ KD\RWL KDqida  deyarli hech 
narsa saqlanib  qolmagan. AfsonalardD \Rµ]LOLVKLFKD
X WXJµPD NRµU ERµOLE \XUWPD\XUW NH]LE FKROJµX DVEREL
jo‘rligidD Rµ] VKHµUODULQL NX\ODE \XUJDQ
Agarda qadimgi «IliadDª YD ©2disseya»  doston-
lari bo‘lmaganidD EL] EXQdan uch ming yil muqad-
dam yashagan yunonlar hayoti haqida  ko‘p  narsani 
bilmagan bo‘lar edik.
XIX asrning oxirida nemis olimi Genrix Shlimann 
Gomer hikoyalarini tadqiq qilib, Troya joylashgan yerni 
hisoblab chiqdi. 1870- yilda olim Turkiyadagi Hisorlik 
tepaligi xarobalari hududida qD]LVKPD LVKODULQL ERVK-
lab yubordi va chindan ham Troya qoldiqlarini topdi.
O‘zingizni sinang!
   Troya – ...        Gomer – ... 
    Shliman – ...           «Axilles tovoni» iborasi ...
Yunonistonda teatr
Bundan ikki yarim ming yil 
muqaddam Yunonistonda 
teatr  dunyoga keldi. «Teatr» 
VRµ]LQL \XQRQFKDdan tarjima qilganda «tomoshalar 
uchun joy», «tomoshaxona»  degan ma’nolarni ang-
Troya oti
«
Axilles tovoni
»
Troya urushi

109
latadi.  Qadimgi yunon teatrlari maydoni o‘lchamlari 
NDWWDOLJL ELODQ DMUDOLE WXUJDQ $¿QD WHDWUL  PLQJ WR-
moshabinga mo‘ljallangan edi. Tomoshalar faqat bay-
ramlarda      uyushtirilgan. Erta tongdan boshlangan 
tomoshalar kun bo‘yi davom etardi. Tomoshabinlarga 
bir necha pyesalar namoyish etilar edi.
7HDWUJD NLULVK XFKXQ DU]LPDJDQ WRPRVKD KDqi  
yig‘ilgan. Qashshoq fuqarolarga teatrga borishi uchun 
pul berilar edL 2Odingi qatorlardagi o‘rinlar tekin bo‘lib, 
kohinlar, strateglar, dDYODWJD PXKLP [L]PDWODU qilgan 
fuqarolar kabi faxrli tomoshabinlarga mo‘ljallangan. 
7HDWUODUGD Rµ]DUR NXUDVK QDPR\LVK HWLOJDQ Rdatda 
qatnashuvchi kishilar halok bo‘lishi bilan tugaydigan 
pyesalar  tragediya  deyilgan. «Shoh Edip» va «Anti-
gona» singari eng mashhur tragedL\DODUQL 6RIRNO \R]-
gan.
Ajoyib  qochiriqlar,  quvnoq
VDKQDODU
QR]LN 
yumorga boy komediyalar esa inson nuqsonlari usti-
dan kuladi. Aristofan komediyalar ustasi edi. «Arilar», 
«Qushlar», «Baqalar» degan mashhur komediyalarni 
DQD VKX PXDOOLI \R]JDQ
O‘zingizni sinang!
«Teatr» yunon tilidan tarjima qilinganda ...
           Tragediya – ...          Komediya – ...
Haykaltaroshlik va 
me’morchilik
Yunonlar nafaqat  podsholar va 
]Rdagonlar uchun saroylar va 
maqbaralar, balki hamma odam- 
lar foydalanadigan jamoat binolarini ham barpo et-
ishgan. Haykallar va boshqa haykaltaroshlik asarlari 
faqDW VDUR\ D¶\RQODUL X\ODULQL EH]DPDVdan, ayni payt-
da shahar maydonlari, ibodatxonalar, hammaga ochiq 
tomoshabog‘lar va stadLRQODUQL KDP EH]DE WXUJDQ
Miloddan avvalgi VII asrdan boshlab ibodatxo-
nalar va boshqa jamoat binolari toshdan barpo etila 
Teatr niqoblari
Eslab qoling!
Mashhur tragedi-
yalarni  Sofokl \R]-
gan.  Aristofan esa 
komediyalar ustasi 
 
bo‘lgan.
Yunon teatri
Sofokl

110
boshladi, xususiy uylar esa g‘ishtdan va paxsadan 
qurilgan. Ustunlar jamoat binolari va ibodatxonalar-
ning alohidD EH]DJL YD NRµUNL Hdi. Ustunlar metall 
o‘qlar yordamida bir-biriga mustahkamlangan bir ne-
cha tosh bo‘laklaridan yasalgan.
Qadimgi Misr haykallaridD ¿U¶DYQODU WDVYLUODQJDQ
ERµOVD mondoshlari haykallarini yasashgan. Ular haykallarda 
epchillik, kuch-qudUDW VDORPDWOLN YD JRµ]DOOLN VLQJDUL
har bir fuqaroni tarbiyalashdD ]DUXU ERµOJDQ ID]LODW-
larni alohida bo‘rttirib ko‘rsatishga harakat qilganlar. 
Bu narsa ayniqsa, Mironning «Disk uloqtiruvchi» 
degan haykaltaroshlik asarida yorqin ifoda etilgan. 
 
yoki jangdD ]DIDU quchgan  qDKUDPRQODU VKDUD¿JD
haykallar tiklashgan. Haykallar shu qadar ko‘p ediki, 
WDUL[FKLODU $¿QDda tirik odamlarga  qaragandD MRQVL]
haykallar ko‘proq, dHE \R]LVKJDQ
Eng buyuk yunon haykaltaroshlaridan biri Fidiy edi. 
8 $¿QDda Parfenon barpo etilishi va Akropolni qayta 
qurishiga boshchilik qilgan. Uning mashhur asarlari-
dDQ ELUL