«Yangiyo‘l Poligraf Servis» Toshkent – 2013 A. S. Sagdullayev, V. A. Kostetskiy t a r I x qadimgi dunyo

2OLPpiyalik Zevs haykalidir. Arxitektor va haykaltarosh 
Dedal Minos degan podsho uchun mashhur Labirint 
saroyini barpo etgan.
AkropRO PDUND]Lda bunyod etilgan,  Parfenon  
Yunonistondagi eng a’lo marmar toshlardan  qu-
rilgan. Yorug‘lik tushishiga qDUDE X Rµ] UDQJLQL RO-
tin rangidDQ KDYRUDQJ \RNL NXOUDQJJDFKD Rµ]JDUWLULE
tuslanib turgan. Baland tepalik  Parfenonning  poy-
dHYRUL ERµOLE [L]PDW qilgan. Ibodatxona go‘yo qoyaga 
singishib ketib, uning bir qismiga aylanib qolgandek 
tuyuladi. Ustunlari bilan bino oldiga chiqib turgan 
 
peshayvon  Parfenonga alohida ko‘rk bag‘ishlagan. 
Peshayvonning yuqori  qismi (peshtoqi)da xudolar 
siymolari tasvirlangan.
Zevs va Apollon. 
Parfenon peshayvonining 
yuqori qismi
Parfenon
Aristofan –  komediyalar 
PXDOOL¿

111
O‘zingizni sinang!
)Ldiy – ...
            Parfenon – ...
      Dedal – ...
Tayanch konspekt
2OLPpiya o‘yinlari
mil. avv. 776-yil – birinchi marta
394-yil – oxirgi marta
1896- yil – qayta tiklandi
Gomer
«Iliada» – Troya urushi haqida
©2dLVVH\Dª ± 2dLVVH\ VDUJX]DVKWODUL
haqida
1870-yil – Genrix Shliman – Troya shahri joylashuv o‘rni
o
teatr
tragediyalar 
ĺ
 Sofokl
komediyalar 
ĺ
Aristofan
Fidiy 
ĺ
Parfenon 
ĺ
Zevs haykali
o
o
o
o
Savol va topshiriqlar
1.  Qadimgi Yunoniston o‘qituvchilari oldiga  qanday maqsad 
qRµ\LOJDQ" lan farqlanadL"
 2OLPpiya ishtirokchisi nomidDQ KLNR\D WX]LQJ 6L] X \HUda ni-
PDODUQL NRµUJDQLQJL]QL VRµ]ODE EHULQJ
 *RPHUQLQJ ©2disseya» qahramonlik dostonida nimalar haqi-
da hikoya qilinadL"
4.  Qaysi  dostonda Gomer Troya oti haqidagi afsonani tasvir-
laydL" 6L]QLQJFKD VKXQday voqea chindan ham ro‘y berishi 
mumkinmidL"
5.  Qadimgi Yunonistonda teatr qanday ko‘rinishdD ERµOJDQ"
 7.  QD\VL \XQRQ KD\NDOWDURVKODUL YD XODUQLQJ DVDUODULQL ELODVL]"
31–32-§§. Olimlar va mutafakkirlar
Fan
Qadimgi YunonistondD ID\ODVXÀDUQL
donishmandlar, hayot murabbiylari 
sifatida bilishgan.
yoti ma’nosini tushuntirishga harakat qilishgan. Ular 
Gerakl Frakiya podshosi 
Diomedning yovvoyi   
otlarini bo‘ysundirmoqda.
Geraklning to
‘
qqiz 
boshli ajdar bilan jangi.

112
o‘simliklar, hayvonlar, inson tanasi, Quyosh va yuldX] 
larni o‘rganishga harakat qilganlar.
0DVKKXU \XQRQ ID\ODVX¿ Geraklit hamma narsa olovdan kelib chiqqan,  deb uqtirgan. 
«Bir daryoga ikki marta tushish mumkin emas», «Ham-
ma narsa oqadL KDPPD QDUVD Rµ]JDUXYFKDQdir» de-
gan mashhur hikmatlar unga teqishlidir.
Frakiyalik Demokrit dHJDQ ID\ODVXI *HUDNOLW ¿NULJD
H¶WLUR] ELOdLULE X EL]QL qurshab turgan hamma narsa 
NRµ]JD
NRµULQPD\digan mayda-maydD
]DUUDODU ±
atomlardan tashkil topgan  degan ma’nodDJL ¿NUQL
bayon etgan.
Diogen «Insonda hech qanday 
ehtiyojlar bo‘lmasligi shart» dHJDQ ¿NUQL Rµ] WD¶OLPRWLJD
asos  qilib oldi. Hayotdagi barcha qulayliklardDQ YR]
kechgan Diogen bir bochkada kun kechirgan. Makedo-
niyalik Aleksandr undan: «Senga qanday yordam be-                      
ULVKLP PXPNLQ"ª deb so‘raganida,  Diogen: «Nariroq 
tursangchi, qX\RVKQL WRµVPD ª deya kinoya qilgan ekan.
Miloddan avvalgi V asrda yashagan Gerodot   
«Tarix»  dHE QRPODQJDQ NLWRE \R]JDQ 0LVU 0HVR-
potamiya va Shimoliy Qora  dHQJL]ERµ\L NRORQL\DODUL
ERµ\ODE VD\RKDWLQL QLKR\DVLJD \HWND]JDQda Gerodotni 
hali Yunonistonda birov tanimas edL 2µ] YDWDQdosh-
larini «Yunon-fors urushlari to‘g‘risidagi tarix» asari 
bilan tanishtirganidan so‘ng, u birdaniga mashhur 
kishiga aylanadi. Tirikligidayoq Gerodotga «tarixning 
otasi» degan unvon berilgan.
Qadimgi yunon olimi Aristotel to‘plangan bilimlarni 
alohida tarmoqlarga ajratdi va ularni mustaqil fanlar 
sifatidD WD¶ULÀDE EHUdi. Aristotelni Sharqda «Arastu» 
deya aytish keyinchalik odatga aylangan.
%DUFKD ]DPRQODUda olimlar ilmiy masala yechi-
mini topJDQ \XQRQ ¿]LJL YD PDWHPDWLJL Arximedning 
©(YULND ª ©7Rpdim, topdLP ª  qiyqirig‘ini takrorlab 
yurishadi. Ehtimol, bu bir afsonadir, ammo yunonlar 
Diogen bir bochkada 
kun kechirgan
Faylasuf Geraklit
Arastu (Aristotel)

113
to‘la ishonch bilan Arximed \RUXJµOLNQL NRµ]JX RUTDOL
MDPODE 6LUDNX]D XVWLJD KXMXP qilib kelayotgan rim-
liklarning kemalarini yondirib yuborgani haqida hikoya 
qiladi. Arximed richag (dastak) qonunini ishlab chiqdi 
va mashhur bo‘lib ketgan bir iborani aytdi: «Menga ta-
yanch nuqtasini topLE EHULQJ \XERUDPDQ ª
5LPOLNODU XQLQJ MRQDMRQ VKDKUL 6LUDNX]DQL ERVLE
olganlarida, Arximed  matematikaga oid bir masalani  
yechishga urinib qumdD
FKL]PDODU
FKL]JDQFKD
RµWLUJDQ 5LPOLN DVNDU XQJD QD\]D VDQFKD\RWJDQLGD
©0HQLQJ FKL]PDODULPJD qRµO WHNNL]PDJLQ ª deyishga 
ulgurgan, xolos.
O‘zingizni sinang!
Geraklit deydiki... 
Diogen –  ...
)DOVDID ± 
     Gerodot – ...
     Demokrit deydiki... 
    Arximed – ...
$¿QDOLN
donishmandlar
$¿QDOLN PDVKKXU ID\ODVXI Sokrat 
(Sharqda keyinchalik «Suqrot» 
WDU]LdD D\WLOJDQ  Rµ]LQLQJ dono hik-
matlari tufayli shaharning eng aqlli kishisi deb e’lon 
qilingan edi. Bunga javoban Suqrot shunday  debdi: 
«Mening donishmandligim hech nimani bilmasligimni 
bilishimda».
SuqURW
Rµ]
¿NUODULQL
RJµ]DNL
ED\RQ
qilgan.  
Uning g‘oyalari Platon  degan boshqa bir yunon fay-
ODVX¿ RUqDOL EL]JDFKD \HWLE NHOJDQ $WODQWLda  degan 
xayoliy (ideal)  davlat to‘g‘risida ta’limotni yaratgan 
Platonni endilikda «$ÀRWXQ» sifatidD KDP ELODPL]
Suqrot fuqarolarning axloqiy-ma’naviy tarbiyasiga 
katta ahamiyat bergan. DHO¿\D LERdatxonasidagi bitik 
XQLQJ VHYLPOL KLNPDWL HNDQ ©2µ]Rµ]LQJQL DQJODJLQ YD
ELOJLQ ª 0X[ROLÀDUL ELODQ PXQR]DUDODULGD u yaxshilik va  
yomonlik nima degan masalaga javob berishga 
harakat qilgan. Faylasuf yomon, aldoqchi va shafqat-
8 –  Tarix, 6-sinf.
Arximed va rimlik 
askar
)D\ODVXI $ÀRWXQ
Arximed tomonidan 
rimliklar kemalarining 
yondirib yuborilishi

114
VL] ERµOLVKJD qaraganda yaxshi, halol, rahmdil bo‘lish 
yaxshiroqdir, deb uqtirgan.
Suqrot, ayniqVD RFKNRµ]OLN YD PROparastlik sin-
gari nuqsonlarni  qattiq tanqid  qLOJDQ %R]RU ERµ\ODE
sayr  qilib yurganida shunday  dHJDQ HNDQ ©%XODUVL]
ham kun kechirish mumkin bo‘lgan shuncha narsalar 
borligi ham qandoq \D[VKL ª 6Xqrot  dunyodD (]JX
lik qonunlari mavjudligini, faqat ularni bilish va ularga 
rioya qilgan holda yashash kerakligini isbotlagan.
SuqURW $¿QDdDJL ED¶]L WDUWLODUQL qo‘rqmasdan tan-
qid  qLOJDQL XFKXQ RµOLPJD PDKNXP HWLOJDQ 2OLPQLQJ
boshqa bir davlatga  qochib ketish imkoniyati bo‘lsa-
da, uni rad etgan. Suqrot tarixda odamiylik, sabrma-
tonat va jasurlik timsoli bo‘lib qolgan.
Tayanch konspekt
Geraklit
Demokrit
Diogen
Arastu
$ÀRWXQ
Suqrot
o
ID\ODVXÀDU
Gerodot 
ĺ
 «Tarix» – «tarix otasi»
Arximed – «(YULND »
Platon 
ĺ
$ÀRWXQ
ĺ
birinchi muallim
o
o
o
Savol va topshiriqlar
 bering.
2. Arximedning «Menga tayanch nuqtasini topib bering, Yerni 
Rµ] Rµqidan chiqDULE \XERUDPDQ ª degan iborasi ma’nosini 
tushuntirib bering.
 6L]QLQJFKD 6XqURWQLQJ ©2µ]Rµ]LQJQL DQJODJLQ YD ELOJLQ ª
hikmati nimani anglatadL"
4. Suqrot haqidD QLPDODUQL ELODVL]" 6XqURWQLQJ JµR\DODUL VL]-
ga ma’qXOPL"
Suqrot
Qo‘lyozmani o‘qiyotgan 
olimning tasviri

115
33–34-§§. Qadimgi Yunoniston afsonalari
Afsonalar: haqiqat
va uydirma
Yunon afsonalari – xudolar va 
bahodirlar haqidagi rivoyatlar-
ning  qahramonlari bo‘lgan turli 
xil titanlar (xudolardan tug‘ilgan qudratli pahlavonlar), 
\RYX] PD[OXqotlar, sirenalar (yarim qush, yarim ayol-
lar), kentavrlar (yarim otlar, yarim odamlar), sikloplar 
– peshanasidD ELWWD NRµ]L ERµOJDQ DIVRQDYL\ PDYMXdot-
lardir. Afsonalar (yunon tilida «mif ») mamlakat tarixi-
dagi qadimgi davr haqida ko‘p narsalarni bilishga im-
kon beradL 8ODU 2ODPQLQJ \DUDWLOLVKL