Yodgorliklarini

Otlchov ishlarining turlari va asboblari. Q anday maqsadga 
yo‘ naltirilganidan q a t’iy nazar ishlab chiqarishda o'lchov ishlari 
a n iq va to’liq holatda turli ishlarda amalga oshiriladi:
1. Ro‘yxatga olish o ‘lchovi.
2. Hujjatlashtirish olchovi.
3. Arxitekturaviy o ‘lchov.
4. Arxeologik o ‘lchov.
Binoning um um iy gabarit o ‘lcham lari va uning um um iy rasm 
ko‘rinishidagi oddiy chizm alari — ro'yxatga olish oUchovi deb 
yuritiladi.
0 ‘lchov chizmalar toliq ro q bo‘lgan yuridik va texnik maqomga 
ega boMgan hujjatdir. Bunda xonalar m aydoni, injener-kom m u- 
n ik atsio n jih o zlar, ventilatsiya, sa n ita r asb o b lar joyiashuvi, 
quvurlar, xonalarining tartib bilan joyiashuvi kabilar ko ‘rsatiladi. 
B u lar binodan foydalanishda, vaqti-vaqti bilan rem ont ishlarini 
olib borishda, o ‘zgartirishlar kiritilganda kerakli hujjat tariqasida 
ishlatiladi. Q o‘shimcha quriJishlar olib borishda mavjud bino tarzi- 
n in g razvedkasiga mos ravishda yangi loyiha chizm asini chizish- 
da asosiy qokllanm a bo‘lib xizmat qiladi.

---

Arxitekturaviy о ‘Ichovda binoning barcha jihatlari: ta rh , tarz, 
detal, ichki xona chizm alari to ‘Iiq holda aks ettiriladi.
Bu kabi o lc h o v ishlarida ko‘proq tarixiy-badiiy qim m atga ega 
b o ‘lgan m e’m oriy yodgorliklam ing qayd etilganligini ko‘rish 
mum kin. 0 ‘lchov chizm alar arxiv hujjatlari hisoblanib, yodgor­
likni to ‘liq o ‘rganishda va ta ’mir ishlarini amalga oshirishda foy- 
dalaniladi.
Tabiiyki, to 'liq va aniqlik bilan olib borilgan arxitekturaviy 
o'lchov chizm alari vaqt o ‘tishi bilan ba’zi sharoitlaming o'zgarishi 
oqibatida o ‘lcham lardagi to iiq lik darajasi ham o'zgargan b o iish i 
mum kin.
Arxeologik o ‘lchovishlarida yanada aniqroq, batafsil m a ’lum ot - 
lam i o ‘z ichiga qam rab olgan chizm alar juda m as’uliyatli hisob­
lanadi. Arxeologik o ‘lchov ishlarida olib boriladigan b arch a jara- 
yon, texnik holati, binoning talafot ko‘rgan joylari, y e r qim ir- 
lashlari oqibatida yoki tabiiy ofatlar tufayli c h o ‘kkan. yem iril- 
gan kabi holatlarning barchasi ro‘yxatga olinadi. Binoning oddiy 
elem entlaridan tortib xona devorlari, ustun, eshik va gorizontal va 
vertikal o‘zgarishlarning barchasi, g‘isht taxlam lari kabi barcha 
m a’lum otlar iloji boricha aniq o‘lcham lar bilan chizmada Tco'rsatib 
boriladi.
Arxeologik o ‘lchov ishlari, odatda, qadim iy bino qoldiqlari 
va o ‘rta asrlarda bunyod etilgan xarobalarda amalga oshiriladi. Il­
m iy tadqiqot ishlarini olib borishda arxeologik o ‘lchov chizm a- 
larid an foydalaniladi. T o ‘liq olib borilgan arxitekturaviy va 
arxeologik o‘lchov chizm alari ilmiy-tadqiqot ishlarini o'tkazishda 
m uhim hujjat hisoblanadi. Bu ishlarni olib borishda o ‘ta ehtiyot- 
korlik bilan ish yuritish talab etiladi. Bunday ishlarni to ‘1 iq am al­
ga oshirishda adabiyotlar, m a’lum otlar, rasmlar, chizm alar to ‘liq 
holatda tayyorlanib boriladi. CHchov va o ‘lchov chizm alarining 
grafik uslubiy nusxasini ro ‘yxatga olinishi asosiy material hisobla­
nadi. Yodgorlikning yoki inshootning joylashgan yen, qaysi asrga 
taalluqliligi, kim tom onidan qurilgani yoki qanday m ateriallar- 
dan tashkil topgani, qisqacha uning konstruksiyasi, qay m aqsadda 
foydalanishi, saqlanish darajasi kabi jihatlarning m aT um otlari 
ko ‘rsatilishi lozim .

---

O klchov ishlari yoki ish tartibi quyidagi m a iu m o tla r to ‘plam i 
yozilgan jum alda qayd etiladi.
1. Yodgorlikning m a’m uriy manzili va geografik holati.
2. Y orugiikka nisbatan joylashuvi.
3. Yodgorlik joylashgan yerning geologik tarkibi.
4. Tarixiy m aiu m o t.
5. Binoning badiiy jihatlari, ichki bezak va ularning ahvoli.
6. Asosiy qurilish materiallari va bezakiari haqidagi m aiu m o t.
7. Asosiy konstruktiv holat.
8. Binoning hozirgi holati haqidagi m aiu m o t.
O ic h o v chizmalari va m aium otlarga qo‘shim cha ravishda asl 
holat rasmining chizmasi va foto rasm lar kiritiladi, ayrim bezak 
va haykaltaroshlik elementlari ham beriladi. Bino o ich o v id a arxi- 
tekturaviy ranglar yechimini uzviy ohangda rangli rasm lar tar- 
zida ko‘rsatish talab etiladi.
M urakkab ko ‘rinishli yodgorlikning aniq o ic h a m i va to i i q
m a’ lum otlarni olish u chun o ic h o v am aliyotni o ik a z is h va 
oldinga qo'yilgan maqsadga erishish uchun konkret vazifa tanlani- 
shi, belgilangan vaqtda vazifaning t o i i q bajarilishiga erishish 
lozim .
Yodgorlik yoki biror inshootning o ic h o v ishlari am aliyotida 
m e' m oriy inshootning to iiq o ic h a m la ri bilan birga uning kons- 
truksiyasi, badiiy jihatlari, qurilish uslubi, tektonikasi va struk- 
turalari bo‘yicha tushuncha hosil qilinadi. Arxitekturaviy o ic h o v
jarayonida tadqiqotchi naturada binoni yaqindan k o ‘rib, uning 
tuzilishi va tarkibi hamda badiiy jihatlarini tushunishga va m uta- 
xassis sifatida unga yondashib, fikrlashga qiziqish uyg‘onadi.
O ic h o v ishlarini olib borishda lineyka, uchburchakii liney­
ka, reyka, ruletka, shnur ip , shovun va shayton (uroven), 
elektron o ic h o v kabi asboblardan foydalaniladi.
Shovun — konus shakldagi m etallning b ir uchiga kanop 
ip b o g ia n g a n b o iib , uning yordam idabinodan turtib chiqqan 
tom ning karnizi, ustun tepasida joylashgan qosh, egri sirtli gumbaz 
yoki peshtoqlarning o icham lari o ich an ad i. Bunda kerakli qismga 
reyka yordamida shovun osiltirib, uning oraliq masofalari o ic h a b
olinadi.

---

Shayton-gorizontal holatni aniq o'lcham larini olish uchun 
kerak bo'ladigan shisha nay ichiga suv solinib yog‘ochga o‘yib 
o ‘m atilgan. Shishadagi bo ‘sh qoldirilgan havo pufakchasi o ‘rtada 
to ‘xtagandan so‘ng o ‘ichov olinadi.
Ruletka —metall yoki qattiq materialdan yasalgan bo ‘lib, bunda 
asosiy o ‘lcham lar oMchanadi.
N iveiir va teodolit asboblaridan ko‘proq arxeologik va geo- 
dezik o ‘lchov ishlarida q o ‘llaniladi.
Raqam li fotoapparat yordam ida binolarning b archa turlari- 
ning o ‘lcham larini oJish mum kin.
О ‘Ichov chizmalari. M e’moriy o‘lchov ishlarini amalga oshirish