Yodgorliklarini

T'arixiy m a lu m o t o ‘zaro bog‘langan, ketm a-ket bayon etil­
gan rn a tn tarzida yoziiadi. M a'lum otlar m utlaqishonchli bo‘lishiga 
alohi da e ’tibor beriladi. Shunga ko‘ra m a’lum otlarning ishonchli-

---

lik darajasi m a tn d a o ‘z ifodasini to p ish i lozim . B u o ‘sha 
m a'lum otlam ing qim m atini oshiradi. Hozirgi zam onda o b id alar- 
ni o ‘rganishda k o m p y u te r tex n ik asid an foydalanish kerak. 
K om pyuterlar yordam ida chizm alardan nusxalar o lis h , ulam i 
kattalashtirish, kichiklashtirish kabi ishlarni bajartsh m iim kin.
Tarixiy m a’lu m o tlar yig‘ishni mavjud adabiyotdan boshlash 
joiz. Chunki birinchidan — arxiv materiallari b a ’zi h o llard a nashr 
etilgan — ulardan foydalanish osonroq; ikkinchidan — bunday 
nashrlarda boshqa, bilvosita kerakli ilmiy m ateriallar h a m mav­
ju d b o ‘ladi. Bibliografik ishlar ilmiy kutubxonalarda oiib boriladi. 
Kerakli adabiyot tizim b o ‘yicha yoki predm etli, soha t>o‘yicha 
tuzilgan kataloglardan foydalanib topiladi.
Arxiviardagi ishlar tadqiqotning m uhim qismi hisoblanadi. 
Materiallar bevosita yodgorlikka tegishli hujjatlar bo'lishi m um kin, 
masalan, vaqfnomalarda. Boshqa xillardagi materiallarda m a'lu m o t 
aksariyat hollarda juda qisqa ko‘rinishda beriladi. Arxiviardagi m a­
teriallar u yoki bu jihatlar bilan turli fo n d la r ^  ajratiladi. В u fondlar 
u lam i tashkil qilgan m ateriallar turkum laridan ib o rat b o la d i. 
Fondlardagi tu rk u m lar ro ‘yxatlanadi. K atta fondlar b i r necha 
ro ‘yxatlardan tashkil topadi. RxVyxatlarga kirgan, teg ish li biror 
masalaga doir m aterialning saqlash birligi daftardxi. B u n d ay daftar 
b ir varaqdan to rtib , m inglab varaqlargacha h a jm d a bo ‘lishi 
m um kin. H ar daftar tartib raqam i, asosiy m azm unini ifodalov- 
chi sarlavhasi, sanasi bilan belgilanadi. K o ‘chirm alaT keltiril- 
ganda sahifa em as, balki varaq ko‘rsatiladi.
Kerakli m ateriallar yodgorliklarni saqlash jamiyatLari arxiv- 
laridan ham izlanishi m um kin. Hozirgi vaqtda yodgorlildarga oid 
m a 'lu m o tlar 0 ‘zbekiston Respublikasi Y odgorliklarni saqlash 
Bosh b o sh q arm asi, “ T a ’m irsh u n o slik ” loyihalash in stitu ti, 
“ San’atshunoslik” ilmiy-tekshirish institutlari va boshqa. muassasa 
arxivlarida mavjud. U n d an tashqari chet ellarda h am 4 xususan, 
M oskva, Sankt-P eterburg arxivlarida h am m a’lu m o tla r bor. A r­
xiviardagi m a ’lu m o tlam i izlash borasida nashr etilgan kataloglar 
yordam k o krsatadi. Arxivda olib boriladigan ishlarning o'ziga xos 
yana bir to m o n i topilgan hujjatlam ing o ‘qilishidagi qiyinchi- 
liklardir. Q adim gi m anbalardan foydalanishda aksari e ski yozuv-

---

la rn i, fors, arab tillarini, abjad (sanani ibora orqali ifodalash) 
qo idalarin i yaxshi biladigan mutaxassislar yordam iga m uhtojlik 
tu g ila d i. Arxivdagi ishlar ko'rib chiqilgan materiallam i qayd qilish 
kofcchirm alar keltirish tariqasida bajariladi.
Arxivlarda yodgorlik to ‘g‘risida nafaqat m atn shaklidagi, balki 
tasvir (chizma, surat) shaklidagi manbalar uchraydi. Lekin ular­
d a n tashqari yodgorliklarga tegishli tasvirlar maxsus m uassasa- 
la rd a yig‘iladi. Masalan, 0 ‘zbekiston kinofotohujjatlar arxivi, 
hokim iyatlarning texnik inventarizatsiya bo'lim lari, tasviriy san’at 
> 
asa rlari tariqasida ko'pgina m uzeylarda saqlanadi. H ududlarning 
tarix iy -o ‘lkashunoslik muzeylarida ham qim m atli tasviriy m an­
b a la r uchraydi. Ushbu tasvirlar aksari atributsiyalanadi, y a’ni 
u larn in g bunyod b o ‘lgan vaqtu muallifi, paydo b o ‘lish sharoit- 
lari aniqlanadi. Q o‘yilgan atributsiya tekshirilishi lozim.
Fotosuratlar eng ishonchli tasviriy m anba hisoblanadi. Eng 
qad im g i fotosuratlar o ‘tgan asrning o ‘rtalariga oid. Biroq utar- 
n in g aksari o ‘tgan asrning so‘nggi choragida tushirilgan. Iloji 
b o 'lg a n c h a negativlardan foydalanishga harakat qilish kerak.
Q adim gi tasvirlardan, xususan, m o ‘jaz (m in iatu ra) asar- 
la rd a n foydalanilganda binolarni tasvirlashda m u sav v iro 'z oldiga 
b in o n i aniq ifodalash m aqsadini qo'ym aganligini nazarda tu - 
tish kerak. M o‘jaz suratlar hozirgi zam on tasvir qoidalaridan 
farq[Ii qoidalar b o ‘yicha bajarilgan. U larda m uayyan bino emas, 
b a lk i um um an “ m asjid", “saro y ” va shunga o'xshash boshqa 
b in o la r tasvirlangan. “Teskari perspektiva” q o ‘llanilgan. Shu 
bila n birga, ulardan ko‘pgina foydali m a'lu m o t h am olinishi 
m u m k in .
Q adim gi me 'moriy chizmalarO1 rta Osiyoda XVI asrdan m a'lum . 
m asalan, «Buxoro ustasi chizmalari» deb nom lanadigan chizm a- 
lar. Ulardagi tarhlar ifodalash uslubiyati jihatidan hozirgi zam on 
tarhlariga o ‘xshash. Xalq ustasi Shirin Murodovning eng murakkab 
shakllardan hisoblanmish m uqarnas chizm alarida tarz (perspek- 
tiv lco ‘rinishi) va tarh o ‘ziga xos ravishda biriktirilgan.
Foydalaniladigan chizm alarning aniqligi m asshtab (miqyos, 
n isb at) mavjudligi biian belgilanadi. Tasviriy san ’at asarlaridan 
foydalanilganda hamisha rassom o kz oldiga qo‘ygan m aqsadni na-

---

zarda tutib ish ko‘rishi kerak. Kamera — obskura ishlatib chizilgan 
rasm fotosurat kabi hujjatiy aniqlikka ega bo‘Iadi.
Tadqiq qilish jarayonida o'shama (analog) lardan Joydala- 
nish. Obcshama yordamida yodgorlikning dastlabki yoki u n d a n ke­
ying! qiyofalari aniqlanadi. Ya’ni o ‘xshama nafaqat dastlabki qat- 
lam ni o ‘rganish uchun, balki keyingi qatlamlarni o ‘rganish uchun 
ham qo ‘llaniladi. 0 ‘xshama vositasida muayyan yodgorlikning tari- 
xidagi o ‘m i va roli aniqlanadi. Aniqlik o'rganish jaray o n id a tobora 
chuqurlashadi.
0 ‘xsham a dastlabki taxmin (ishchi faraz) qilish im koniyatini 
beradi. 0 ‘xsham a yordam ida naturadagi tadqiq m a'lu m o tlarin i, 
m asalan kichik bir qoldig‘ini, talqin qilish im koniyatiru beradi. 
B unda qoldiq baholanadi, butun unsur qiyofasi aniqlanadi.
0 ‘xsham a ta'm irlash tarixining dastlabki davrlarida nam una 
vazifasini o ‘tagan. 0 ‘xshamaga qarab ta 'm ir ishlari bajarilgan. 
H o zirg i vaqtda o ‘xsham a grafik rekonstruksiyadagina keng 
q o ‘llaniladi. T a'm ir loyihasini yaratishda 
0 ‘xshama va grafik re­
konstruksiya asosiy uslub emas, balki yordamchi u slu b d ix H ozir­
gi asosiy uslub arxeologik ta'm irlashdir.
0 ‘xsham alarni o ‘rganish yo‘Uari ko‘p. A w alo, o ‘xsliam alar- 
ning doirasi (soni) aniqlanadi. Bularni aniqlashda quyidagi besh 
asosiy om illar ta 'sir ko‘rsatadi:
1. Vaqt omili. 0 ‘xsham aning qurilish vaqti ta ’m irlanuvchi 
binonikiday bo'lishi kerak. Keyingilari ham bo ‘lishi m um k in . 
M asalan, Sam arqanddagi U lug‘bek madrasasi u c h u n keyingi 
vaqtda qurilgan Sherdor madrasasi o ‘xshama sifatida q a b u l qili- 
nishi mum kin.
2. H ududiy om il
3. M aktab omili. Bunga stilistik yo‘nalish, m e’m orch ilik mak- 
tabi, qurilish ustaxonasi muayyan m e'm orlarga teg ish ii omillar 
nazarda tutiladi.
4. Tipologik omil. Yodgorlik qaysi bino tipiga lcirsa, shu 
bin o o ‘xsham alaridan foydalaniladi.
5. Q o ‘yilg a n v a zifa o m ili. B ir y o d g o rlik u c l i u n tu rli 
o ‘xsh am alar olinishi z aru r bo'Iishi m um kin. M a sa la n , turii

---

qatlam lar uchun turli davrga mansub o ‘xsham alar olinadi. Grafik 
t a ’m ir u c h u n b ir o ‘x sh am a, am aliy t a 'm ir u c h u n boshqa 
o'xsham a kerak bo‘ladi.
0 ‘xsham alar imkon qadar ko'proq olinadi. Bu ko‘proq m a ’- 
lum ot beradi. Ta’mirlovchi o ‘xshamani o ‘z didiga qarab tanla- 
masligi kerak.
0 ‘xsham aning yaxshi m a'lu m o ti yodgorlikning o ‘zidadir. 
Yodgorlikning yonlaridagi, ya’ni bir m e'm oriy m ajm uaga kiruv- 
chi binolar ham to‘g‘ri m a'lum ot berishi mumkin. 0 ‘xshama yaxshi 
o ‘rganilgan bo‘lishi kerak. Buzilib ketgan bino ham o'xsham a si- 
fatida qabul qilinishi m um kin. O 'xsham ani adabiyot, o ‘lchov, 
fotosurat orqali bilish kifoya qilm aydi. Joyiga borib o ‘rganish 
kerak b o ‘ladi.
O 'xsham alar tadqiq uchun ishlatiladi. Ayrim hollarda ta 'm ir 
u ch u n ham ishlatilishi m um kin.
Bir o ‘xsh am an i k o ‘p y o d g o rlik lard a q o 'lla s h ta 'm ird a
“q o lip ”ga, “shtam p” ga olib kelish xavfini tug'diradi.