Yodgorliklarini

M e ’moriy t a 1mir turlari
. J a h o n m e ’m o riy t a ’m ir am aliy o ti va 
fani m atijalarini tahlil qilish b u tu n d u n y o d a bu sohada yagona fikr 
m a v ju d em asligini ko“rsatadi. T urli m am lak atlarda tu rli davrlarda 
bir x i l ziyon k o ‘rgan m e’m oriy yodgorliklarni ta 'm irla sh m asalasi- 
ga tie rlic h a y o nd ash uv lam i k o kram iz. Biroq y u rtim iz m utaxassis- 
lari b>ilan m u lo q o tla r shuni k o ‘rsatadiki, bizn in g am aliy o tim iz- 
da bLi m uhim masalaga yetarlicha e'tiborberilm aydi. Shuning uchun 
ham , B ibixonim m asjidining t a ’m iri u n i b u tu n lay tik lash loyi-

---

h asin in g bajariltshi bilan belgilangan. G o 'ri A m ir a n sa m b lin in g
m a d ra sa va masjidga m an su b m inoralari esa u la rd a n a y r i holda, 
m a q b a ra b u rjlari sifatid a tik lan gan lig ini k o ‘ram iz. B u yerda 
ta 'm ir c h ila r faq atg ina yo d gorlikning bad iiy r o s tla n is h i ustida 
qayg‘urib, uning shu m ajm u ag a funksional z a ru r yoki n o z a ru rli- 
gi u stid a bosh qotirishm agan. T a ’m ir usulini ta n la s h n in g birinchi 
sh arti e ’tiborsiz qolib ketgan.
Y uqoridagilarni nazarda tu tib , biz ja h o n m e ’m oriy t a ’lim ilmi 
va am aliyotiga m ansub u su llard an quyidagi oltitasini ko‘rsatib 
o ‘tm o q ch im iz:
1. M uhandislik konservatsiyasi.
2. A nastiloz usuli.
3. A nalitik ta ’mirlash.
4. Rekonstruksiya.
5. Q ayta tiklash.
6. M aket va m ulyajlary asash .
M u h an d islik konservatsiyasi deganda y o d g o rlik n in g statik 
m u stah kam lig im oshirishga qaratilgan te x n ik -m u h an d i son a tad - 
b irla m in g qo41anilishi tu sh u n ilad i. Bu usul, o d a td a , a m ch a vay- 
ronagarchilikka uchragan im oratlaiga nisbatan q o ‘llamlac3i. Ba'zida 
b u u sul b irin ch i d arajali y o rd a m sifatida q o ‘llanilil> , so‘ngra 
t a ’m im in g b iro n -b ir b o sh q a usuli takroran q o ‘llanilishi m um kin. 
M u h a n d iso n a konservatsiya yoki soddaroq qilib aytgam da, kon- 
servatsiya s o ‘zining m a ’nosi h am mavjud h o la td a s a q la s h , ya’ni 
esk ich a saqlash. konservatsiyalash m a'n o sin i a n g la ta d i. Bunda 
y o dgorlikning zam ini, poydevori, qurilm alari m u sta h k a m la n a d i. 
T u rli tirgovichlar, k o n trfo rslar ishlatilishi m u m k in . Y o g ‘ochdan 
q iling an qism lari yoki q o r-y o m g ‘irda yuvilib ketishi m um kin 
b o ‘lg an paxsa, x o m g ‘ish t, yaxshi m u h o fa z a la n m a g a n pishiq 
g‘ishtli yoki b oshqa sh u singari qism lariga tu rli kimyc»viy m od- 
d a la r vositasida ishlov berilishi m um kin.
A n a s tilo z ~ y o d g o r lik n i yo k i u n in g b ir o n - b i ir q ism in i 
(m asalan , d evo rin i, u s tu n in i, to sh d a n ishlangan g u m “bazlarini) 
b u zilib k etg an , am m o m a ’lu m darajada saq lan ib q « lg a n o kz 
b o ‘laklarid an tiklashni anglatadi.

---

B u usul qadimgi G retsiya va Rim davlatlarining m isolida yax- 
shi nam o y o n b o iad i. M asalan, Afina Akropolidagi Parfenon ehro- 
m in i olib k o kraylik. Bu o b id a tosh b lo k lard an b u n y o d etilgan. U 
v ay ro n a holiga kelganida atro fd a sochilib yotgan k o kplab bloklar­
d a n qayta tiklangan. B izning m e ’m o rch ilig im izd a to sh yoki 
yog‘o c h d a n bunyod etilgan in sh o o tla r h am sh u usulda tiklanishi 
m u m k in .
A n alitik ta ’m ir “ isb o tlangan” so'ziga yaqin m a ’non i an g lata­
di. B u usul asosiy qism va k o 'rin ish lari saq lan ib qolgan, katta 
ta la fo t k o 'rm ag a n inshootlarga nisbatan q o ‘llaniladi.
A ytaylik, biron p esh to q n ing bir burchagi yoki b ir to m o n i- 
n in g m a ’lum qism i, m in o ra, gum baz kab ilarning b iro r b o ia g i 
yoki naqshining m a 'lu m qism i buzilgan b o is a , im o ratn in g sim - 
m e trik ekanligidan foydalanib, shikastlangan b o ‘lagini tiklash 
m u m k in . S huning u ch u n h am , bu an alo g iy ad an foydalanilgan, 
y a 'n i an alitik usul deyiladi.
R ekonstruksiya sokzi qurilm alarini q ay tad an tiklash m a’nosini 
an g la ta d i. Bu usul shu so kz m a 'n o sig a m os tu sh ib , b a ’zi holiarda 
sa q la n ish darajasi uncha y o m o n b o ‘lm ag an 1-2 p eshtoq . toq, 
ra v o q , gum baz yoki m inorasi, b a ’zi ho liarda b ad iiy bezagi b u - 
zilib ketgan im o ratlam in g m a n a shu q u rilm alarin i tiklash ishiga 
n is b a ta n q o 'llan ilad i. M azk ur usulning q o ila n ilis h i im oratlar- 
n in g saqlanish holati yaxshiligini va tik lan ad ig an q ism i e ’ti- 
rozsizlig in i taq ozo etadi.
Q a y ta tiklash usuli ham m e ’m oriy am aliy o td a m avjud b o iib , 
t a 'm i r usulining eng qad im iy y o 'n alish i h iso b lan ad i. C h u n o n - 
c h i, e n g qadim zam o n lard an boshlab G retsiya va R im d a vayrona 
h o lig a kelgan im oratlam i qayta qurish a n ’analari m avjud b o ‘lgan. 
H a ttc k i, dastlab yog‘o ch d a n qurilgan b a ’zi im o ra tla m i asta-sekin 
to sh qurilm alarga to kla -to ‘kis alm ashtirilganligi h a m m a ’lum . 
(M a s a la n , G retsiyadagi G e ra ibodatxonasi va R im dagi P anteo n).
M a z k u r usul M arkaziy O siyoda h am m avjud b o ‘lgan deb 
ta x m in etish m um kin. Ju m la d a n , B uxorodagi M asjidi K alon- 
nin g IX asrda bunyod etilib, s o kngra so m o n iy lar davri (IX -X
a s rla r) d a va Q oraxoniylar davri (X II asr) da q ay ta qurilganligi va 
o ks h a davrda y o g 'o c h d a n qu rilgan bu in sh o o t m o ‘g ‘ullar to -

---

m o n id a n yoqib yuborilgach, XVI asrda g‘ishtdan q a y ta b u n y o d
etilganJigi b u n g a m isol boMadi.
M a k e t va m u ly a jla r y asash ta 'm irc h ilik n in g o ‘ z ig a xos 
yo‘na!ishi b o ‘lib, boshqa u su llard an keskin ajralib tu ra d i. U n in g
ikki yo‘nalishi m avjud. B irinchisi, buzilib ketgan in s h o o t yoki 
u ning b ir b o ‘lagini tiklash. Bu k o ‘p in c h a bir joyda, s h a h a r m a n - 
zarasi, an sam b l k o ‘rinishi, in sh o o tn in g biror qism ini im itatsiy a 
ta rz id a , a ta y la b s u n ’iyligini b o ‘rttirib k o ‘r s a tis h d a n ib o rat. 
K o ‘p in ch a tikianayotgan qism ining sun'iyligi bilinib tu rish i uchun 
boshqa m a teria ld an foydalanish m um kin.
Ik k in ch i y o 'n alish i vayrona im oratni asl holida, a s l k o ‘rini- 
shida va o ‘sha funksional m aq sad d a tiklash h a ra k a tid a n iborat. 
B u nd ay h arak a t tarafdo rlari, bu tu n lay y o ‘q b o ‘lib k e tg a n in- 
shootni dastlabki holatida qayta tiklashni taklif etishadi. V aholanki, 
h ar b ir d av rda o ‘ziga xos tex n ik im koniyat. estetik d u n y o q arash , 
ehtiyoj va im koniyat m avjud b o ‘lganligi tufayli o ‘sha z a m o n n in g
o ‘z m e ’m o riy usuli h am m avjud bo 'lad i. Q anchalik h a ra k a t qilin- 
m asin, ta m o m a n yo‘q b o ‘lib ketgan im oratni qayta b u n y o d etish 
u n in g ta b iiy o ‘lcham dagi m a k etin i yasashga olib k elad i. D em ak , 
bu usu ln i tu sh u n m o q u ch u n faqatgina poydevorlari saq la n ib qol- 
gan m e ’m o riy yodgorlikni tiklash, u ning n atural o ‘lc h a m d a g i 
m a k etin i yaratishga olib keladi, deb tu sh u n ilm o g 'i lo z im .
3 .1 .1 - r a s m . Sam arqand sh. Shohizinda majmuasi.

---