Yodgorliklarini

S h u r f—
bu u n ch alik k a tta b o im a g a n to 'g 'r i b u rch ak li 1 m 2 
d a n 16 m 3gacha b o ‘lgan m aydon qazilm asi. A rxeologiyada shurf-

---

ni qazishda o ‘ta jid d iy yondashish z aru r va u yodgorlikning atro - 
fida kavlangan h a r qanday chuqurliklarda ham qollaniiaverm aydi. 
Shurflarni k o kp m iq d o rd a qazish tavsiya etilm aydi, c h u n k i ular 
kam m a ’lum ot beradi va u yerda topilgan inshootlarning tu zilm a- 
viy va qurilm aviy rejalari ustid a ishlash va u larn i tu sh u n ib ajratib 
oiishga im kon berm aydi.
K eng m aydondagi yodgorliklam i ochishda qazish q o ‘llaniladi. 
B u 
materiyagacha
(od am faoliyati to m o n id a n Tegilmagan g ru nt - 
gacha) q azilgan qatlam yu za-sirtin in g to 'g 'rib u rc h a k li u c h a st- 
kasidir. Q azish n in g taxm iniy m aydoni — 100 dan 400 m 2 g ach a- 
dir. Q azish y o rd am id a restavratsiyalanadigan yodgorlik yo k i an - 
sam blni to ‘liq ta d q iq etish, y o kqolib ketgan qurilm a, b in o , im o - 
rat, inshoot yoki uning b iror qism ini ta s a w u r etish m um kin. 
Q azishlar, shu n in g dek , puxta ehtiyotkorlik bilan q o ‘ld a h a m olib 
boriladi, b u n d a tu p ro q n i elakdan o ‘tkazish lozim . H a r b ir qat- 
lam n in g to p ilm a lari ajratib o lin adi, hisobga kiritiladi, qayd etib 
boriladi, rasm iylashtiriladi, ch izm alashtiriladi va q a tla m la ri va 
kvadratlari b o ‘y ic h a saqlanadi. H a r b ir to p ilm a o ‘zin in g yozm a 
varag 'id a qayd etilishi zarur. O chilayotgan q atlam tuziJm asiga — 
q u m n in g , tu p ro q , loyning rangi, m iq d o ri, qurilish m a te ria l- 
larining q o ld iq larin i (tosh, g 'ish t, alohida bloklar, aralash m alar, 
o h ak va b o sh q a shu kabilar) e ’tib o r bilan kuzatish zarur.
Q azilm alar d evorlarini qayd etishda u lar ideal ta rz d a vertikal 
va puxta to z a la n g a n b o ‘lishi zarur. Q o p lam alarning ch eg aralari 
to ‘g‘rid a n - to ‘g‘ri tozalashga olib boriladi, so ‘ngra b u ch iziq lar 
chizm aga q o ‘yiladi. B unday ishlar qoplam ali rejalarda o lib b o rila­
di. G o riz o n ta l tozalash yerdagi chuqurlik, h an d aq n in g ch etlari, 
tashlash jo y larin in g k on tu rlarin i o'qishga im kon b erad i. U slub- 
ning m u h im ta lab i — nafaqat u shbu yodgorlik tarixiga taalluqli 
q atlam larn i, balki m adaniy q atlam n in g b arch a o ch ilay o tg a n qa- 
v atlarini h a m o ‘rganishdir. S h unday hollar ham b o ‘lad ik i, keyin 
paydo bo‘lgan yodgorlik qadr-qim m atga ega bo‘lgan tarixiy obyektda 
(m o z o r, qadim gi od am m ako ni, an ch a ilgari qurilgan in sh o o t- 
larda) jo y lash g an b o ‘lishi m um kin.
D a la u slu b in in g asosiy q o id a larid a n birini esda sa q la s h lo ­
zim — b arch a arxeologik ishlarni yetakchi tadq iq otclii va u ning 
bevosita ish tiro k id a olib borish zarur.

---

B in o la r ta rix in i a n iq la s h tiris h u c h u n b irin c h i n a v b a td a
stratigrafiyani
tushunish zarur. Stratigrafiya tush un ch asig a o ‘sha 
y o d g o rlik n in g o ‘zi. m a d an iy q a tla m in in g q a tla m la s h is h ta r -
tib i kiradi. O d a td a , b esh tag ach a k o ‘p ro q tip ik h o ld a g i asosiy
q a tla m la rn i ku zatish m um k in. D astlabkilardan biri sifatid a b in o
va im o ra tla r qurilish qatlam i keladi. U larda ko‘p m iq d o rd a m a - 
te r ik ch iq iq la ri yoki an ch a g in a q ad im g i q a tla m la r, a ra la s h m a - 
la r u ch u n q o 's h is h m o d d alari, o h a k la r v a shu k ab ilar u ch ray d i. 
Bu q a tla m in sh o o t asosin in g te p a q irq im i d arajasin i t o ‘ld irib
tu r a d i. U n d a d astlab k i q u rilm a la rn in g asosiy k o n stru k siy a sin i 
va h u d u d n i o l rab tu rg a n d a s tla b k i p la n iro v k a n i a n iq la s h
m um kin.
"B inoning k o ‘tarilish d ara jasid an va p o l u stid a n y u q o rid a
m oslash ish qavati keladi. Bu b o sqich da dastlabki qurilish qava- 
tin in g buzilishi boshlanadi. Bu qavatga kapital ta ’m irlash, qayta 
plan irov kalash , qayta qurish va shu k ab ilar kiritiladi.
Keyingi qavat binoning b atam o m buzilishi yoki q ism an b u ­
zilish i bilan b o g ‘liq.
T o 'rtin c h i qavat — m ohiyati jih a td a n o ‘sha xarobalar, biroq 
atm osfera hodisalari ta ’siri ostida vaqt to m o n id an tekislangan (sil- 
liq lan g an ).
T e p a d a n qavatlar asta-sekin chim li (ajriqli) qavat bilan q o p la- 
n a d i. Oxirgi qavat qurilish m ateriallarini olish natijasida yoki yangi 
q u rilish u ch u n m aydo n ch an i to z alash d a paydo b o 'lg an x a ro b a ­
la r iz la rin i n am o y o n etadi.
A m aliy o td a stratigrafiya sxem asi te p a d a n pastga em as, balki 
a k s in c h a sanaladi, bunda qurilish qo ld iq lari an ch a q ad im iy q a ­
v a tg a taalluqli bo'ladi.
A fsuski, stratigrafiyalar oddiy va an iq b o ’lm aydi. K o ‘p ro q
h o lla rd a q av atlar te z-tez qayta qazishlarga u ch rab tu rad i, y a’ni 
is h la b chiqarish va xo'jalik ch u q u rlari, d ala ishlari u c h u n h u d u d - 
la rg a ajratishlar, kotlovinalar va h a n d a q la r, zam o n av iy m agis- 
tr a lla r yotqiziqlari (qoplam alar), q ad im iy sh ah arch alar h u d u d - 
lari o rq a li o ‘tu vchi te m ir y o 'lla r sh u la r ju m lasid an d ir. B u n d ay
h o llard a qadim iy qavatlarni qurilm aning ichki qism idan yoki uning

---

s a q la n ib q o lm a g a n q ism la rid a g i x a ro b a la r ta g id a n q id iris h
m aqsadga muvofiq b o ‘ladi.
Q adim iy arx itek tu ra yodgorliklarini o ch ish d a, a y n iq sa bizda, 
0 ‘rta Osiyo h u d u d la rid a devorlam i tozalashda im kon q a d a r eh ti- 
y o tk o r b o ‘lish lozim . Z e ro ularda devoriy rasm larning bebaho 
fragmentlari qoladi. Alsekko texnikasi (quruq shtukaturkaga rasmlar 
chizish) juda nozik va salgina ehtiyotkorsizlikda buzilishga uchray- 
di. Z u dlik bilan h a r b ir fragm entni uning to p ilgan jo y id a qayd 
etish zarur. B u n d an so ‘n g fragm entlar m axsus kim yoviy m o d - 
d a la r b ilan to 'y in tirila d i (shim diriladi), o ksh a gruntli q av ati b i­
lan birgalikda qjrqiladi. yelim shim dirilgan doka m aterialga huddi 
o ‘sha devor yuzasida joylashgandek tarzda joylashtirib taxlanad i va 
navbatdagi tadqiqol u c h u n laboratoriyaga j o ‘natiladi.
F aqatgina puxta, m u k a m m al hujjatlashtirilgan ilmiy tadqiqot 
jaray o n id ag in a — ushbu m a dan iy qavat tarixiy m anbaga aylanad i. 
Q ayd etish natijalari — o ch ib b o ‘lingan arx itek tu ra yodgorligi- 
nin g o ‘rn in i alm ashtiruv ch i yangi tarixiy hujjat shakliga keladi.
B utun b arch a ish n in g borishi dala kundaligiga yozib boriladi. 
U n g a tasvirlash, sxem atik o ic h a m la r , xom aki chizm aL ar kiriti- 
ladi. Q azish ja ra y o n i h a m shu kabi dala m asshtabli c h iz m a la rd a
qayd etiladi (rejasi, profillari, qirqim lari, rasm lar, to p ilm a la r). 
U larn in g orasida quyidagilar b o ‘ladi: ochishdagi barcha kiritilgan 
u ch astkalarning u m u m iy vaziyat (situatsion) rejasi (ta rtib raqam - 
lari va n o m lanishlari b ila n birgalikda), in sh o o tn in g och ilgan lig i, 
b alan d lik va g o rizo n tal belgilari bilan birgalikda; h ar b i r alohida 
q azilm alar rejasi (shu rf, tran sheyalar) qavatlari va a lb a tta m a- 
terik lari b o ‘yicha; b a rc h a o ch ilayotgan in sh o o tn in g o ‘Ich o v re- 
ja lari va to p ilm a la r rejasi.
Profillar (qirqim lari) qavatlarning vertikal tozalanga n uchast- 
k alarid an o lin ad i, b u n d a ularg a q av atn ing b arch a lcuzatilgan 
o ‘zgarishlari va u la rn in g buzilishlari kiritiladi.
Q ayd etish n in g navbatdagi tu ri — fotografik tur.
F o to qayd etish (fotofiksatsiya) tad q iq etilayotgan y odgorlik 
yoki jo y k o ‘rinishi fo tosu ratini, u chastk an in g qazish b o sh la n i- 
shiga q a d a r b o ‘lgan k o ‘rinishi, qazish ja ra y o n in in g tu r l i xil payt- 
lard a, turli xil n u q ta la rd a n olin g an ko*rinishini o ‘z ic tiig a oladi.

---

K o ‘proq m uhim roq bo‘lgan topilm aJarni, ularning topilgan joyida 
t o ‘g ‘rid a n - to ‘g ‘ri o ‘sha qav atn ing o ‘zida, sh u ning dek , dalaning 
o ‘zid a dastlabki tozalashdan s o ‘ng u n i m axsus o ‘ram g a joylash- 
d a n o ld in suratga olish lozim .
FotosuraT k o ‘rinm asdan yoki ta b iata n tu sh u n arsiz b o ‘lib chi- 
q ish i m um k in , y a'n i inobatga olinm ag an k o n tu rlari, qayta qazil- 
g a n qavatlari, yarim o 'c h irilg an rasm lar, yozuvlar va b. S huning 
u c h u n fo to s u ra tla r q a n c h a lik k o ‘p b o ‘lsa, m a ’lu m o tla rn in g
saqlanishi ham shunchalik ish o n ch liro q bo'ladi.
F o to surat - bu o ‘sha qazilm a ishlarida bevosita ishtirok etm a- 
g a n kishilarga qazilm ani ko‘rsatishning yagona im koniyatidir. Bu- 
t u n s h a h a r c h a n t ta d q iq e tis h u c h u n a e ro fo to s u ra tg a olish
q o ‘llaniladi.
D a la ishlari m avsum ining yak u n id a eski va isho nch li uslub 
q o ‘llan ilad i — qum , tu p ro q , g ru n tla r b ilan to ‘ld irib k o n ser- 
vatsiyalash. B unda hatto arx itek tura qoldiqlari h am yaxshi saqla- 
n a d i. Tekshiruv o ‘tkazijgan x aro b alarn i v aq tin ch alik yopib tu - 
n iv c h i in sh o o tla r qurish y o ‘li b ilan saqlash m u m k in (biroq, 
k u zatu v n i tashkil etgan h olda).
A sosiy zaruriy hisobot h ujjat sifatid a — yo dg orlik u stid a olib 
b o rila d ig a n ilm iy dala va k am eral arxeologik ta d q iq o tla r n a ti- 
ja la r in in g yig‘indisini hosil qiluvchi h a r yilgi h iso b o t xizm at 
q ila d i. U b a rc h a topilgan n a rs a la rn i o ‘z ich iga o lishi z a ru r (in ­
s h o o tla r , q atlam lar, n arsalar, ish u slu b la ru m u a llif xulosalari, 
k u z a tu v la ri, ta d q iq etish b a sh o ra tla ri). H iso b o t k u n d a lik m a tn - 
la r in i ta k ro rlam ay d i. U y u q o rid a san ab o ‘tilg an c h iz m a la r va 
f o to s u ra tla m i, im o ratn in g o ‘lc h a m la rin i o ‘z ichiga olad i. H iso ­
b o t ilm iy asoslangan b a rc h a m a 'lu m o tn in g to 'liq k iritilish in i 
ta 'm in la y d i. H isobotga t o ‘p la n g a n ko llek siyalarning m uzeyda 
sa q la n ish ig a top sh irilg an lik h aq id a m a ’lu m o tn o m a ilova qilini- 
s h i z aru r.
H a q iq iy dala chizm alari va k u n d alik d a fta rla m in g q a d r-q im - 
m a ti hisobot yoki nashr etilgan m aq o lalarn in g p ay d o b o ‘Iishi 
o q ib a tid a o ‘z kuchini yo‘qotm aydi. M u allif u larn i saqlagan holda 
m a ’lu m vaqt davom ida m uzey-arxeologik yoki restavratsiya arxiv- 
la rig a topshirishi zarur.

---

---

S a vo lta r
J . O 'lc h o v q aydlarining n ec h a tu ri m avjud?
2. F oto g ram m etrik o 'lc h o v n in g q an d ay ijobiy va salbiy to m o n la ri bor?
3. «Zanjir» usulida o 'lc h o v q an d a y olib boriladi?
4. Egri ch iziq lar (m asalan , ravoqlarning linga ch iziq lari) q a n d a y usulda 
o 'lc h a n a d i?
5. Y odgorlik ta d q iq o ti n im a la rd a n tashkil to p a d i?
6. Bibliografik tadqiqot n im a la rd a n iborat?
7. Arxiv ta d q iq o ti q an d a y ta rtib d a olib boriladi?
8. Q an d a y grafik m a n b a la m i bilasiz?
9. Q oldiqlarni ta lq in qilish deg an d a n im a n i tu sh u n a siz ?
10. 0 ‘xsliama nim a?
11. G rafik rekonstruksiya am alda bajariladim i?
12. O ’xsham alarni ta n lash g a q an d a y o m illar t a ’sir eta d i?
13. 0 ‘xsham alardan haddan tashqari k o ‘p foydalanishning qanday xavfi bor?