Yodgorliklarini

Said madrasasi. Tarixiy surat.

---

3 . 2 . 2 -ra s m . Sam arqanddagi Bibixonim nomi bilan m a’lum bo'lg an Amir 
T em ur jo m e ’ masjidi. Tarixiy surat. (M .A .)
3 .3 . T a ’ m ir ishlarida m e ’m oriy shakl 
u yg ‘ unligi m asalalari
Biz y u q o rid a m e 'm o r iy yodgorlikni ta 'm irla s h lo y ih asin i 
ishlab ch iq ish o ld id a n o ‘tk azilad ig an ta d q iq o t h a q id a gapirdik. 
U larga y o d g o rlik n in g q u rilish tarix i, m e ’m o riy sh ak llan ish i, 
dastlabki vazifasi, bizga yetib kelguncha so d ir b o ig a n m e 'm o riy - 
funksiyaviy o 'z g a rish la r, y o d gorlikning ta rix iy q im m a ti, m o d - 
diy, qurilm aviy, b a d iiy -m e ’m oriy jih a tla rd a n saq lan g an lik d ara- 
jasi, yodgorlikning t a ’m irga q anchalik m uhtojligini an iq lash kabi 
m a sa la la r kirad i. A n a sh u kom pleks ta d q iq o tla rg a asoslanib 
y o d go rlik da bajarilad ig an ish la r hajm i va u n in g ta 'm irla s h u slu - 
b iy a ti belg ilan a d i. M asa lan , ju z ’iy ta ’m irlash , t o i a t a ’m irlash
yok i k o n se rv a tsiy a la sh k ab i u su lla rn in g zaru riy si a n iq la n a d i. 
A g ar b o rd i-y u , y o d g o rlik u c h u n t o i a t a ’m irlash u su li ta n la n -
sa, u n in g t a ’m irla sh (oyihasini ishlash d an o ld in y o d g o rlik n i ilk

---

loyihalashda q o ‘llanilgan usul, y a’ni m e’m oriy uygku n lik va shakl- 
Iar m utanosibligi qon un in i an iq lash z a ru r b o ‘ladi. A n a sh u n d a- 
g in a yodgorlikning qulab y o “q b o 4 ib ketgan qism larinin g p a ra - 
m etrlarini (balandligi, eni, b o kyi) to ‘g ‘ri aniqlash m u m k in . S h u n - 
d a n so kng yodgorlikni ta 'm irla sh loyihasini ishlashga kirishiladi.
G a p sh u n d ak i, o ‘tm ish m e ’m o rla ri b izg ach a y o d g o rlik lar 
ta rz id a saq lan ib qolgan b in o va in sh o o tlarn i q u ris h d a n oldin 
u la r n in g c h iz m a la r in i, y a ’ni ta r h i , ta rz i, q u r ilm a la r in in g
k o ‘rinishlari, bezaklar, n aq sh -u nig o rlarn in g yo y ilm alari, frag- 
m en tlarin i, m usavadda va loyihalarini, ayrim hollarda esa b o la ja k
b in o n in g m odeli yoki m aketini h a m ishlaganlar. B unga X V I asr 
B ux oro m e ’m o rin in g arxividan topilgan ch izm alar, S h arafu d - 
d in Ali Y azdiyning “ Z a fa rn o m a ” asariga ishlangan X V asr m i- 
n ia tu rala ri, XX asr boshlarida yashab ijod etgan taniq li u sta- 
m e 'm o r Yusufali M usayevning shaxsiy chizm alari m isol b o ‘la 
olad i. Bu ch izm alar orasida buxorolik m e ’m orn in g ish lan m alari 
ayniqsa diqqatga sazovor. Bu chizm alard a xonaqoh, karvonsaroy, 
sard o b a kabi inshootlarning va m e’m oriy bezak m u k arn aslarn in g
ta rlila ri berilgan. M e’m or bu c h izm alarn i ishlashda o 's h a d avr 
o ‘lc h o v birligi - “gaz” ga taq q o slan g an m odul tizim id an , y a'n i 
m iqyosiy kvadrat katakchalar tu rid an keng foydalangan. Bu usul 
b ila n qu riladig an bin o va in sh o o tlar m e 'm o riy q ism larin i o kzaro 
u y g ‘u n va s h a k la n n iu ta n o sib yaxlit b ir tizim g a k eltirilg an . 
Q o g ‘ozdagi m iqyosiy tu r ustiga ch izilg an bin o qism lari m arkaziy
b o kylam a tiktekislikka nisbatan sim m etrik kom pozitsiyada ishlan- 
g a n b o ‘lib, o ‘zaro m e’m oriy uygku n , m atem a tik a tili b ilan ayt- 
g a a d a , ratsional, y a’ni b u tu n sonli o d diy nisbat va o ‘lc h am la rd a 
bajarilgan. B u esa, b in olarning badiiy yetuk, sh ak lan uygku n , 
go4z al qurilishga im kon bergan. D em ak , buxorolik m e 'm o r b in o - 
la m i loyihalashda m odul tizim i, y a 'n i m iqyosiy tu r uslu bini ar- 
x itek tu rad a uyg‘unlikka erishish vositasi, sh ak llar m u tan osib ligi 
q o n u n i tarzid a q o ’llagan.
M e ’m o rch ilik m e ’rosi nazariyasi b o kyicha ilm iy izlan ish lar 
o lib borgan zam onaviy olim lar (M .S. Bulatov, L.I. R em pel, G .A . 
Pugachenkova, P.Sh. Zohidov, K.S. Kryukov, A.S. U ralov, M .K . 
A xm ed ov ) bux orolik m e ’m o r foy d alan g an m a zk u r q o n u n d a n

---

tashqari yana k o ‘plab proporsionallik va handasaviy m u tanosiblik 
vositalari tarzid a asrlar d avom ida o ‘tm ish m e ’m o rlari to m o n id a n
q o ‘llanilgan m e 'm o riy uyg’unlik q o n unlarini aniq lag an laik i, u lar 
aso san quyidagilardan iborat:
— M e ’m oriy sh akllar m utanosibligiga erishish u c h u n k vad- 
rat, m isr u ch b u rch ag i (to m o n la ri 3:4:5 nisbatda), teng to m o n li 
u c h b u rc h a k va u la r asosida olinadigan b u tu n so n li o d d iy nisb at - 
la rn i q o ‘llash zarur. K v ad ratd an kelib ch iq u v ch i y arim kvadrat 
y o k i d ia g o n ali S5 ga te n g ikk ilang an kvadrat n isb ati h a m sh a k l­
la r g o'zalligini ta ’m irlash da m u h im ah am iy at kasb etad i;
— “ O ltin n is b a t” d e b atalu v ch i (1:0,618) m u ta n o s ib lik v a 
u n in g hosilalari m e ’m oriy shakllar uyg‘unligiga erish ishn in g m u ­
h im o m illa rid an biridir. U shbu nisbat yarim k v ad ratn in g to m o n - 
Jari va diagonal! asosida h andasaviy qurish y o ‘li bilan o lin a d ik i. 
y arim kvad ratn in g o ‘zi kv adratn in g hosilasidir;
— C hizm ada pargor, qurilish m aydonida esa oddiy q o ziq va reja 
ipi y o rd am id a olin ad ig an ay lana shakli h am m e 'm o riy in s h o o t­
la r go‘zalligini ta ’m inlashda k o ‘p m arta q o ‘llanilgan tartib d ir;
— K vadrat diagonallari, kvadratning ichiga va tashqarisiga c h i- 
zilg an ay lan alar asosida o lin g an kvadratlar tu rid a n fo y d ala n ish
sam arasi m e ’m o rch ilik da “ dinam ik kvadratlar” q o n u n in i vujudga 
keltirgan. B u q o n u n d a n h a m m e'm o riy shakllar uyg‘u n lig ig a e ri- 
sh ish da m u h im vosita tarzida keng foydalanib kelingan:
— M e ’m o rch ilik d a q o ‘llaniladigan b a rch a p ro p o rsiy ala r (b u - 
tu n sonli od diy nisbatlar, handasaviy qurish y o ‘li bilan o lin a d i- 
gan irratsional nisbatlar) ni bir-biriga bog‘lovchi va o ‘z a ro b irlash - 
tiru v c h i asosiy ta rtib bu m o d u l tizim idir. U m e ’m oriy lo y ih a n i 
ishlashni yengillashtiruvchi va uni qurilish m aydonida am alg a o sh i- 
rishga y o rd am b eru v ch i, y a’ni b in o yoki in sh o o t sh ak llarig a m o s 
m u tan osib lik larni belgilovchi, obyektning o 'lc h a m la rin i an iq lo v - 
c h i, q a b u l q ilin g a n u z u n lik o ‘lc h o v in i b in o m o d u li b ila n
b o g ‘lovchi, b in o m assh tabin i belgilovchi, p ro p o rsiy alarn in g h a n ­
dasaviy v a m a te m a tik ifo d alarin i oddiy sonli n isb atlarg a a y la n ti- 
ruvchi ijodiy uslubdir. U arifm etik, g eo m etrik va g a rm o n ik m u -
tan osiblik lam in g b arch a g o ‘zatliklari va o ‘ziga x o shk larini y ag o n a 
m e ’m o riy tizim ga birlash tiru v ch i vositadir;

---

— M e ’m orchilikda m utan o sib iik va u y g 'u n lik q o n u n i ta rz id a 
y a n a odam q om ati va unga xos p ro p o rsiy alar, oMchov birligi si­
fa tid a esa odam qo m a tin in g 1 /6 q ism in i tashkil qiluvchi tovon