Yodgorliklarini

huzilgan qismlarni tiklash am allaridan iborat. Ochish faqatgina 
o lib tashlanayotgan qatlam ning kam qim m atligi va aksincha, 
ochilajak qatlam ning katta qimmatligi ochiq m uhokam ada tan
olingandagina bajariladi. O chish-ochm aslikni bir kishi ha! qilishi 
m um kin emas. Agar bu ish natijasida m ustahkam likka putur yet- 
kazilsa, qatlam ochilmaydi. Ochilgan qism larning saqlanishini 
ta ’m irlash zarur. Eski ashyolarning destruksiyasi (tuzilishining 
o ‘zgarishi) ham nazarda tutilishi lozim. Oddiy hollarda ta'm irlash 
faqnt ochishdan tashkil topadi. T a’m ir faqat tiklashdan iborat 
h a m bo‘lishi m um kin — o kpiriIgan joylarni to id irish , q o ‘rg‘on, 
ko‘ priklarni tiklash kabi. Lekin, odatda, ta'm irlashda ochish va 
tiklash turli nisbatlarda qo ‘llaniladi.
To ‘tdirish — yo‘qolgan qismlarni tiklashdan iborat. ToMdirishda 
ish latilad ig an yangi ashyolarni ajratshi uch u n — signatsiya 
qo‘ llaniladi. H ar doim ham qo'llashga yaraydigan signatsiya ishlab 
chiqilm agan. Yangi qo ‘shim chalam i rang va faktura bilan ajratish 
arxeologik yodgorliklar uchun qo ‘I keladi. Chunki ularning ak- 
sarida kompozitsion yaxlitlik yo‘q. Boshqa hollarda qobshimchalami 
tuslanish (nyuans) bilan ajratish maqbuldir. Signatsiya bilan um u- 
m a n hamma yangiliklarni emas, balki m uhim yangi qo‘shim chalar 
ajratiladi. Yangi qismlar ko‘proq rang yoki botiq chok bilan farq- 
lanadi. Aksari hollarda asosiy ashyo qo‘shimcha qilingandagina ajra- 
tiladi. Suvoq ostida yoki biror qoplama ostida qolib ketadigan qism 
ajratilm aydi. K o‘p hollarda yangi q o ‘shim chalarni ajratishga h o - 
ja t h a m qolm aydi: asrlar gardining o kziyoq eski va yangi ashyo- 
ni ajratib qo‘yadi.
"To‘la ta'm irning ju z ’iy ta ’m irdan farqi ishlar ko'lam i bilan 
e m as, balki maqsadi — obidani eski qiyofasiga qaytarish darajasi 
bila n belgilanadi. T o ‘la ta'm irlash kam dan-kam qo ‘llaniladi. Biz- 
n in g zam onim izda buzilgan yodgorliklarni to ‘la ta ’mirlash aksari 
holliirda maqsadga muvofiq. Uning uchun yetarli o'lchov va boshqa 
hujj atlar z a a ir b o ‘ladi. Aniq geom etrik shaklga ega bo klgan naqsh

---

ham to ‘Ia tiklanishi mum kin. Bunda u hujjatiylikni yo'qotadi, le­
kin bu usul badiiy kom pozitsion yaxlitlik uchun ishlatiladi.
M azkurusul 0 ‘rta Osiyo obidalarida ham ishlatiladi. Devor- 
lardagi ravoqlar va boshqa bo ‘finishlar sirii qopJam alar yo rd a m i- 
da chiqariladi. Bu kerakli ritm va nisbatlarni ta ’m inlaydi. Biroq 
chetlari sirkor qilib (g‘ishtlar bilan) chiqarilgan nam o y o n ichlari 
naqsh biJan to id irilm ay d i, balki terilgan g ‘ishtlar bilan k o ‘rsatib 
q o ‘yiladi.
Favqulodda hollarda qimmatli badiiy qismlar, xususan., haykal- 
lar yangitdan qiiinishi mum kin. U lam ing qim m ati aslinikidek 
bo*lmasa-da, biroq m e'm oriy yaxlitlik uchun zarur. M asalan, 
Petrodvoretsdagi urushdan keyin qayta qilingan k atta shalola 
haykallari.
M e’moriy yodgorliklarni ta'm irlash ularni m oslashtirish bi­
lan bog‘liq. Yodgorliklar tarixiy va badiiy qim m atdan tashqari 
moddiy utilitar qimmatga ham ega. M e’moriy obidalarning boshqa 
san’at yodgorliklaridan farqi ham shunda. Ayrim m e’m oriy yodgor- 
liklargina (m asalan zafar darvozasi, obelisk, vayronalar) faqat 
tom osha uchun foydalaniladi.
Utilitar qimmat yodgorliklarning hissiy ta ’sirini ham kuchay- 
tiradi. A w al yodgorliklardan utilitar maqsadlarda foydalanish 
salbiy, qutulib b o im ay d ig an jarayon deb tushunilgan. Hozirgi 
vaqtda yodgorlikdan foydalanish ikki tom onlam a — h a m m od­
diy, ham m a’naviy foyda keltiradi, deb hisoblanadi. M a ’naviy 
foydasi, yuqorida aytilgandek, hissiy ta ’sirni kuchaytiradi; m od­
diy foydasi yodgorlikning hayotini uzaytiradi.
O bidani to ‘g ‘ri ifodalanishning eng dastlabki talab larid an
biri unga mos keluvchi yangifunksiya tanlash talabidir. Badiyan 
yuqori, m ashhur m e ’m oriy yodgorliklar u chun m uzfiylashti- 
rish, ya'ni ularda to ‘la tom osha qilish imkoniyatini yarat ish zarur. 
M uzeylashtirishni m uzey uchun moslashtirishdan farqlash zarur. 
M uzeyga m oslashtirishda keltirilgan eksponatlarni to m o sh a qi­
lish uchun sharoit yaratiladi. M uzeylashtirish esa yodgorlikning 
o ‘zini muzeyga aylantirish dem akdir.
Obidani moslashtirishda keyinchalik kengayishni ta la b qiluv- 
chi funksiyalar kiritilmaydi. Yodgorliklarda yangi eshi k, deraza

---

ochish, zina qurish kabi o ‘zgartirishlarning aksari qilinmaydi. 
Favqulodda hoilarda yodgorlikning asosiy bo‘lmagan qismlarida- 
gin a o'zgartirishga ruxsat etiladi.
Yodgorlikka yangi funksiya berish talablaridan yana b in — 
yodgorlik binosi yoki majmuasi uchun funksiyaning yaxlitligi, 
ya’n i uni yagona maqsadda foydalanishdir.
Yangi funksiyani to kla ado etilishi uchun yodgorlikni unga 
m oslashtirish zarur. M oslashtirish imkoniyatlari ta ’m irlash im- 
koniyatlaridan kelib chiqadi. Shu bilan birga, ta ’mirlash vaqtida 
moslashtirish vazifalari ham nazarda tutilishi kerak. Hozirgi vaqt- 
da t a ’mirlash va moslashtirish m asalalari kompleks ravishda hal 
etilishi kerak, deb hisoblanadi. Bu m uam m oni hal etishda alohida 
olingan obidalar ustida ish ko'rish em as, balki tarixiy shahar- 
n in g eski qism ida, m ahallalarda ish olib borish iozim. Bunday 
tarix iy m ahallalarda m ashhur yodgorliklar bilan b ir qatorda 
ko‘plab oddiy yodgorliklar mujassam b o ‘ladi. M azkur kompleks 
hal etish usuli ko'p m am lakatlarda tatbiq etiladi va uni revalori- 
zatsiya, (ya’ni qiymatini tiklash) deb ataladi. Bunda yodgorlikn­
ing nafaqat m e'm oriy-badiiy qim m atining, balki ekspluatatsion 
qiym atining tiklanishini ham ta'kidlash zarur.
M oslashtirish jarayonida yangi funksiyani am alga oshirish 
u c h u n joriy m ezonlar bilan yodgorlikni saqlash talablari o ‘rtasida 
qaram a-qarshilik vujudga kelib qolishi m um kin. T a ’m irlashning 
«komprom is» yechimida yodgorlik qism larining nisbiy qiym at- 
lari ham nazarda tutilishi lozim. M ajburan kiritilgan eshik, de- 
raza, zina kabi yangiliklar o 'tm ish bilan ham ohanglikda, faol 
m uloqotda bo ‘lishi kerak. M azkur m asalani hal qilish u chun uch 
yo‘nalishda ish olib boriladi:
1-yo‘nalish — yodgorlikdagi yangilikni o 'tm ish usulida ba- 
jarish . Bu yo‘nalish aw al keng q o ‘llanilgnn. Biroq unda yodgor­
lik n i soxtalashtirib yuborish xavfi bor. Z am onaviy ta ’m irlash na- 
zariyasida bu keng qo‘llanilmaydi; uni juda ehtiyotiik bilan q o ‘l- 
lash tavsiya etiladi.
2 - y o ‘n a lish — b irin ch isig a q a ra m a -q a rs h i y o ‘n a lish d ir; 
q o ‘sh im ch alar yangi m e’m oriy unsurlarda. tarixiy uslublardan 
k esk in farqanadigan zam onaviy uslub q o ‘llaniladi. Lekin bu

---

yo‘nalish bilan har doim ham ta ’sirchaniikka erishiiaverm aydi. 
Interyerda qanchalik qadim gi bezaklar kam saqlangan bo'lsa. 
yangi unsurlami ta'sirchan qilishda imkoniyat shunchalik ko‘proq
bo4adi,
3 -y o ‘nalish — avvalgi ikkisining o ‘rtasidagi yo ‘nalishdir. 
O ch iq ch asig a zam o n av iy u n su r q o ‘llaniJadi, biroq eskisiga 
b o ‘ysundiriladi. Bu yo ‘nalish eng qiyin bo klsa-da, uni keng tat- 
biq etish tavsiya etiladi.
Yodgorlikni m oslashtirishda uni m uhandisona jih o z bilan 
ta ’minlash zarur bo ‘ladi. A m m o u yodgorlikka xalal bermasligi 
lozim. M oslashtirish m asalasini yechish ta'm irch i — m e’mor 
zim m asida bo‘lishi lozim.