Z. N. Adizov Buxoro Neft va gaz sanoati kasb-hunar kolleji direktori

V = [P„-A(t_k-0]/P_k (6.1)
bu yerda: P_n — bug'larning elastikligi (parsial bosim), namlafigan termometrning t_n temperaturasida tekshirilayot-gan mail sulotni to‘yintiruvchi, Pa;
A — psixrometrning tuzilishiga bog‘liq bo‘lgan psixro metrik koeffitsiyent, namlangan termometrni gaz (havo) bilan puflash tezligi va gaz (havo)ning bosimi;
P_k — bugiarning elastikligi (parsial bosim), quruq ter­mometrning t_k temperaturasida tekshirilayotgan mahsii lotni to‘yintiruvchi, Pa.





37- rasm. Avtomatik elektron psixrometr qurilmasi.




Sanoatda gaz va havoning nisbiy namligini uzluksiz o'lchash, qayd < t ish va rostlash uchun mo‘ljallangan avtomatik elektron psixrometrlar r.lilab chiqariladi. Psixrometr birlamchi o‘zgartgich (datchik DVP) I liavoni tortib oluvchi qurilma 2, birlamchi o‘zgartgichga suv vrtkazib berish uchun mo‘ljallangan idish 3 va ikkilamchi asbob 4 il.m iborat (37- rasm).
Avtomatik psixrometrning prinsipial elektr sxemasi 38- rasmda k. ltirilgan. Asbobning o‘lchash sxemasi ikkita ko‘prik I va II (manba n /garuvchan tok bilan), elektron kuchaytirgich EK, reversiv (ikki inmonga harakatlanadigan) dvigatel RD dan tuzilgan. Ko‘priklar ikkita umumiy yelka R_x va R₃ ga ega, bundan tashqari I ko‘prik R₂ vdkaga, II ko‘prik R₄ yelkaga ega. Quruq qarshilik termometri • |.ushilik R₂1 ko‘prikning yelkasiga, namlangan qarshilik termomet- ii /(, esa II ko‘prikning yelkasiga ulangan. I ko‘prikning A va В ilugonallar uchlaridagi potensiallar farqi quruq qarshilik termo- mrilining temperaturasiga proporsional, II ko‘prikning A va C ilugonallar uchlaridagi farq esa namlangan qarshilik termometrining ii inpcraturasiga to‘g‘ri proporsional.

Ikkala ko‘prik diagonalining В va C nuqtalari orasida kuchla nishning kamayishi quruq va namlangan qarshilik termometrkm temperaturalarining farqiga proporsionaldir. 0‘lchash sxemasinmr muvozanat holati reversiv dvigatel RD orqali harakatga keltiriladigan reoxord R_T ning surgichi holatini avtomatik ravishda o‘zgartirish bilan o‘rnatiladi. Shu bilan bir paytda dvigatel asbob ko‘rsatgichini harakai lantiradi. Shunday qilib, В va C nuqtalar orasida kuchlanish kamayishining kattaligi ma’lum psixrometrik farqqa to‘g‘ri keladi Bu kuchlanishning kamayishi reversiv dvigatelning kirishiga o‘rna tilgan elektron kuchaytirgich EK da kuchaytiriladi.

Namlik o‘lchagichlar turli xil mahsulotlaming namligini o‘lchaydi Masalan, havoning nisbiy namligini oichash uchun ko‘p nuqtali BB4 rusumdagi namlik oichagich, suyuq va sochiluvchan modda laming namligini o‘lchash uchun esa sig‘imli avtomatik namlik o‘lchagichlar ishlatiladi.

2. 
   SUYUQLIKLARNING ZICHLIGINI 0‘LCHASH
   

Suyuqliklaming holatini, ko‘p hollarda tarkibini tavsiflovchi fizik kattaliklardan biri ularning zichligi hisoblanadi. Oziq-ovqat va kimyn sanoatining barcha tarmoqlari — shakar, qandolat mahsulotlari, spin va pivo ishlab chiqarishda, shuningdek, ilmiy-tadqiqot ishlaricla zichlikni o‘lchash asosiy o‘rin egallaydi. Shuning uchun ham zicli likni avtomatik o‘lchash sanoatda ko'pchilik jarayonlami avtomatlasli tirishda muhim o‘rin egallaydi.
Modda massasining birlik hajmga bo‘lgan nisbatiga zichlik deyiladi, ya’ni
p = m/V, (6.2)
bu yerda: p — tarkibi bir xil bo‘lgan moddaning zichligi yoki tarkihi turlicha boigan moddaning o‘rtacha zichligi, kg/m³; m — moddaning massasi, kg;
V — moddaning hajmi, m³.
Suyuqlik zichligining temperaturaga bog'liqligi normal (20°C) temperaturada quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
P20 = Р,П ⁺P(^{~ ^го)Ь (б--¹)
bu yerda: p_f — ishchi temperaturadagi suyuqlik zichligi, kg/m³;
/3 — suyuqlik hajmiy issiqlik kengayishining o‘rtaclui koeffitsiyenti, ГС;

t — normal temperatura, °C;

t₀ — suyuqlikning ishchi temperaturasi, °C.
Ishlash usuliga ko‘ra turli xil suyuqliklarning zichligini o‘lchashda ki ng tarqalgan asboblar asosan quyidagilardan iborat:

• 
  mexanik;
  
• 
  radioizotopli;
  
• 
  akustik (tovush to‘lqinlari yordamida).
  

Mexanik zichlik o‘lchagichlar
Mexanik zichlik o'lchagichlarda asbobdan, ya’ni sezgir elementdan i Inqadigan o‘lchash signalining qiymati tekshinlayotgan suyuqlikning molckulyar-rnexanik xususiyatiga yoki sodir bo'ladigan mexanik- molekulyar o‘zgarishlarga bog‘liq bo‘ladi. Mexanik zichlik o‘lchagich- l.ii suyuqliklarning zichligini o‘lchashda eng ko‘p tarqalgan o‘lchash vositasi hisoblanib, vaznli, qalqovichli, gidrostatik hamda tebranuvchi zichlik o‘lchagichlarga bo‘linadi. Bu asboblarning barchasi amalda inoatining ko‘pchilik tarmoqlarida keng qo'llaniladi.
Va/nli zichlik o‘lchagichlar
Bu zichlik oichagichlarning ishlash usuli tekshirilayotgan suyuq- likning ma’lum bir doimiy hajmdagi og‘irligini uzluksiz o'lchashga ic.uslangan bo‘lib, bu og‘irlik tekshirilayotgan suyuqlikning funksi- i га hisoblanadi. Vaznli zichlik o‘lchagichlar yordamida toza suyuqlik- i miing zichligini o‘lchash bilan bir qatorda, suspenziya hamda tarki- l hi la qattiq jismlar bo'lgan suyuqliklar zichligini o‘lchashda ham ish- l.ililadi.
Vaznli zichlik o‘lchagichlarda (39- rasm) pnevmatik o‘zgartgich Ini.m ta’minlangan U simon trubka 2 sezgir element bo‘lib xizmat 'liladi. Tekshirilayotgan suyuqiik rezinka trubkalar 1 orqali tutashti- iilgan U simon trubkadan uzluksiz oqib o‘tadi. Sezgir element Mi<‘n ligining o‘zgarishi suyuqiik zichligining o‘zgarishiga proporsional iHi lih, tayanch 3 yordamida richagning chap yelkasi 4 ga uzatiladi. Mm richagning o‘ng yelkasiga esa qarshi yuk va teskari aloqa ill*mining qarshiligi o‘matilgan. Richag 4ning harakati «soplo-to‘siq» mi ulagi pnevmatik o‘zgartgich 7 yordamida pnevmatik signalga 'tylimtiriladi. Bu signal shkalasi zichlik birligida darajalangan ikkilam- ■ in pnevmatik asbobga va teskari aloqa silfoni 6ga boradi. Richag 4
87




muvozanat holatda bo‘lganida chiqishdagi pnevmatik signal tekshirilayotgan suyuqlik zichligiga proporsional bo'ladi. Vaznli zichlik o‘lchagichni sozlash tayanch 3 ning U simon trubka va tayanch 4 da mahkamlangan qismini o‘zgartirish yoii bilan amalga oshiriladi.





39-rasm. Vaznli zichlik o'lchagichining funksional sxemasi.


U simon trubka kesimining doimiyligi va trubkadan suyuqlikninr katta tezlikda oqishi vaznli zichlik o‘lchagichlarning afzalligiiu ko‘rsatadi. Hozirgi paytda sanoatda 500—2500 kg/m³ o^!lchash chc garalariga mo'ljallangan vaznli zichlik oichagichlar ishlab chiqariladi
Qalqovichli zichlik o‘lchagichlar
Qalqovichli zichlik oichagichlarda tekshirilayotgan suyuqlik zichligining funksiyasi hisoblangan qalqovichning cho'kish darajasi oichanadi. Ular qalqovichi qalqib turuvchi, yarim cho‘ktirilgan vit tekshirilayotgan suyuqlikka butunlay cho‘ktirilgan qalqovichli ko‘ri nishda tayyorlanadi.
Tekshirilayotgan suyuqlikka yarim cho‘ktirilgan qalqovich tushiril ganda Arximed qonuniga asosan, unga suyuqlikka tushirilgan jisin massasiga teng boigan itaruvchi kuch ta’sir etadi. Qalqovichning qanchalik cho'kishiga qarab, u cho‘ktirilgan suyuqlikning hajmi vh og‘irligi shuncha ortadi, ya’ni itaruvchi kuch ko‘payadi va shu paytda, qachonki bu kuch qalqovichning og'irligiga teng boisa, muvozanatp kelgan holatdagi cho‘kish chuqurligi suyuqlikning zichligiga bog‘lii|
88




bo'ladi. Cho‘kish chuqurligi qancha kam bo‘lsa, suyuqlikning zichligi .lnmehayuqori, cho‘kish chuqurligi qancha ko‘p bo‘lsa, suyuqlikning /u hligi shuncha kichik bo‘lishi kerak, chunki suyuqlikning qalqo- vu lining cho'kib turgan qismi bilan birgalikdagi og‘irligi qalqovichning umiimiy og‘irligiga teng bo‘lishi kerak.
Qalqovichi butunlay cho‘ktirilgan zichlik o‘lchagichlarda tekshiri- l.iyotgan suyuqlikda qalqovichning cho‘kish chuqurligi amalda doimiy bn'lsa-da, suyuqlik zichligiga proporsional bo‘lgan, qalqovichga ta’sir • luvchi itaruvchi kuch odchanadi.
Qalqovichli zichlik o‘lchagichlar suyuqliklar, aralashmalar va i|iiyqalarning zichligini aniqlashda keng qo‘llaniladi.
Laboratoriya va ishlab chiqarish sharoitlarida ko‘rinishli o‘lchash in Inin areometr deb nomlanuvchi, qalqovichi qalqib turuvchi asboblar I'.lilatiladi. Ular turli xil ko‘rinishda: shishali yoki metalli bo‘lishi iiiumkin. Areometrlar davlat standard bo'yicha ikki guruhga bodinadi: suyuqlik zichligini oichash uchun modjallangan areometrlar ■ li nsimetrlar deyilib, ulaming shkalasi zichlik birliklarida darajalangan Im'ladi;
aralashmalaming konsentratsiyasini odchash uchun modjallan- i in areometrlar, ulaming shkalasi og‘irlik yoki hajm bo‘yicha foizlarda iliiiajalangan bodadi.
()/.iq-ovqat sanoatida zichlikni uzluksiz odchashda tekshirilayotgan uyiiqlik uchun qalqovichi doimiy cho'kib turuvchi avtomatik i.lmblardan foydalaniladi. Bu asboblar asosan shakar ishlab Imiarishda shakar sharbati zichligini o‘lchashda hamda spirt za- Hidlarida keng qo‘llaniladi.
(.)alqovichli zichlik o‘lchagichda (40- rasm) kirish trubkachasi ihi|.iIi tekshirilayotgan suyuqlik zichlik 0‘lchagichning o‘lchash к mierasi 1 ga berilib, chiqish trubkachasi orqali to‘kiladi. Qalqovich ' .lilok 3 orqali torsion trubka 4 bilan sharnirli bogdangan bo‘lib, iiiimg yordamida o‘lchash kamerasidan oqib o‘tayotgan suyuqlik n liligini odchashda qalqovichda hosil bodadigan itaruvchi kuchni Miuvozanatlashtiruvchi kuch hosil qilinadi.
Hundan tashqari torsion trubka 4 differensial-transformatorli и /yaitgich 5 ning o‘zagi bilan bogdangan bodib, unga to^£g‘ri *. l.nligan o‘lchash asbobi ulanadi. Ulash kamerasi davriy ravishda t'HiMiing ostki qismida o‘rnatilgan to‘kish jo‘mragi orqali toza- 1 Hindi.

Gidrostatik zichlik o‘lchagichlarning tuzilishi oddiyligi va tekshiri-
l.iyotgan suyuqlikka tushirilgan o‘lchov o‘zgartgichlarda qo‘zg‘aluv-
' hail qismlarning yo'qligi ularning sanoatda keng qo‘llanilishiga olib
ki ldi. Ularning ishlashi suyuqlik sirtiga nisbatan H chuqurlikdagi P
Imsimni o‘lchashga asoslangan:
P = p-g-H, (6.4)
lui yerda: p — suyuqlik zichligi, kg/m³;
g — og‘irlik kuchi tezlanishi, m/s²;
H — suyuqlik ustunining balandligi, m.
Suyuqlik ustunining balandligi
II o‘zgarmas bo‘lsa, P bosim
avuqlik zichligining o‘lchovi bo‘-
Imli. Gidrostatik zichlik o‘lcha-
i u lilarda suyuqlik ustunining bo-
imi, odatda, suyuqlik orasidan
inert gaz (havo)ni uzluksiz puflab
n'lchanadi (41- rasm). Bu gazning
husimi suyuqlik ustuni bosimiga
pioporsional.
Suyuqlik ustunining bosimini
Ini usulda o‘lchash ko‘rsatishlarni
nnisofaga uzatish imkonini beradi. Puflanadigan inert gaz suyuqlikning
Misusiyatlariga ko‘ra tanlanadi. Puflanadigan gazning sarfi katta
hu'lmay, doimiy bo'lishi shart, chunki sarfning tebranishi o‘lchovda
i|u’shimcha xatolarga olib kelishi mumkin.
I’czometrik zichlik o‘lchagichlar asosan tuzli va boshqa eritmalar-
■•iiig zichligini o‘lchashda keng qo‘llaniladi. Ularning o‘lchash
hegarasi 1100—1200 kg/m³ bo‘lib, 1—2 kg/m³ aniqlikka ega.
Ikkita idish 7 va 5ga uchta barbatajli trubka 2, 4, 6lar tushirilgan
i-nlmstatik zichlik odchagich 42- rasmda ko‘rsatilgan. Bu trubkalar
'4.11i suyuqlik ustuni balandligiga ta’sir etadigan siqilgan havo uncha
' ill.i bo‘lmagan bosim ostida beriladi. Sezgir difTerensial manometr
11 ubkalar 2 va 4 orasiga joylashtirilgan. Maxsus manbadan drossel
¹ niqali (u orqali beriladigan havo rostlanadi) barbatajli trubkalarga
i> ivo uzatiladi.





41- rasm. Pezometrik zichlik
o'lchagichning prinsipial sxemasi.





42- rasm. Gaz uzluksiz haydaladigan differensial
gidrostatik zichlik o‘lchagich sxemasi.


Idish 1 orqali tekshirilayotgan suyuqlik to‘xtovsiz oqib o‘taili idish 5ga esa etalon suyuqlik solinadi. Siqilgan havo 2 va 4trubkalai orqali ma’lum chuqurlikda tekshirilayotgan va etalon suyuqliklaiy.i tushirilgan trubkalar 2va 4ga uzatiladi. Trubka 2 da hosil bo‘ladig;m P_l bosim tekshirilayotgan suyuqlikning A, balandlikda hosil qiladigan gidrostatik qarshiligidan aniqlanadi:
P — P ‘g’ h_v (6.5)
bu yerda: p — tekshirilayotgan suyuqlik zichligi, kg/m³;
A, — tmbkaning cho'kish chuqurligi, m.
Trubka 4ga uzatilgan havo idish 5ga qo‘yilgan etalon suyuqlikcl.ii o‘tadi va h₂ chuqurlikda tekshirilayotgan suyuqlikka tushirilgan tnihl 6 ga tushadi. Shunday qilib, trubka 4 da hosil bo‘lgan bosim etaloi suyuqlik ustuni balandligi A₀ va tekshirilayotgan suyuqlik ustui' balandligi A₂ lar gidrostatik qarshiliklari yig'indisidan aniqlanadi, ya’i
^P2 = (PoK ⁺P^hi)g> (<>■<'
bu yerda: p₀ = const — etalon suyuqlik zichligi, kg/m³.

Demak, difmanometr 7 yordamida o‘lchanadigan 2va 4trubka-

50. 
    ndagi bosimlar farqi
    

AP = (ph + p₀h_Q)g (6.7)
t’.i tong bo‘ladi, bu yerda: h = A, - h₂.
Odatda etalon suyuqlikning zichligi tekshirilayotgan suyuqlik /ichligiga yaqinroq qilib tanlanadi. Agar h₀ = h bo‘lsa, bosimlar farqi \Г - 0 bo‘lib, tekshirilayotgan suyuqlikning zichligi minimal bo‘la- tli. Agar tekshirilayotgan suyuqlikning zichligi maksimal boisa, bosimlar farqi ham maksimal qiymatga ega bo'ladi.
Sanoatda 900-^1800 kg/m³ o'lchash diapazoniga, ±4 % xatolikka г)',л bo‘lgan gidrostatik zichlik o‘lchagichlar ishlab chiqariladi.