Z. N. Adizov Buxoro Neft va gaz sanoati kasb-hunar kolleji direktori

44- rasm. Mahsulot tarkibini aniqlaydigan sanoat analizatorining
struktura sxcmasi.


MOQ — analizatorning mahsulot olish qurilmasi; ТВ — tekshirish Moki; BB — boshqarish bloki; HA(R) — hisoblash asbobi; CHSO‘ — i liiqish signali o'zgartgichi.

Kiris h (Mahsulot)

signal)
45- rasm. Mahsulot xossasini aniqlaydigan sanoat
analizatorining struktura sxemasi.


Tekshirilayotgan modda texnologik tizimning analiz olishga
mo'ljallangan qismidan analizatoming mahsulot olish qurilmasi MO(.)
ga, so‘ngra 44- rasmning tekshirish bloki ТВ ga, 45- rasmning o‘lchasli
qurilmasi 0‘Q ga beriladi.
Analizatorlar yordamida moddaning tarkibi va holatini o‘lchasli
natijalari ma’lum miqdorda tekshirishning belgilangan quyidagi
shartlariga amal qilinishiga bog‘liq:

1. 
   siklli tekshirishda tekshirish uchun olingan modda miqdoriga,
   uzluksiz tekshirishda esa tekshirilayotgan modda sarfiga;
   
2. 
   tekshirishda ishtirok etadigan qo‘shimcha moddalar miqdoriga
   yoki sarfiga;
   

4. 
   elektr sxemalarining ta’minot kuchlanishi yoki pnevmatik
   o'lchash qurilmasining bosim ta’minotiga.
   

Siklli harakatda tekshirish shartlarini me’yorida ushlab turish ham
da analizator qurilmalarini programma (dastur) asosida boshqarisli
bloki (BB) yordamida amalga oshiriladi. Tekshirilayotgan modda
ning tarkibi yoki holatiga mos keladigan signal hisoblash asbobida
HA (R) qabul qilinib, signal o‘zgartgichdan chiqqan standart elektrik
yoki pnevmatik signal rostlovchi qurilmaga uzatiladi.
Moddaning tarkibi va holatini nazorat qilish asboblari bilvosita
ofichash usuli asosida qurilgan bo‘lib, odchanayotgan muhit tarkibi
va holati turli xil fizik, fizik-kimyoviy kattaliklarni ofichash asosida
aniqlanadi.
Oichash usulini tanlash uchun esa, masalan, n ta komponentli
moddaning to‘liq tarkibi, bu moddaning holati qaysi fizik yoki fizik
kimyoviy kattalik bilan xarakterlanishini aniqlash kerak. Ularning
bog‘liqligini quyidagicha aniqlash zarur:
K^f{c_v c₂, ..., cj,


(7.1)

bn yerda: К. = K_{, ..., К_п — moddaning liar bir komponentining konsentratsiyasi;

c,, c₂,..., c_m — muhitning holatini xarakterlovchi fizikaviy yoki fizik-kimyoviy kattalik.
Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, moddaning fizik va fizik- kimyoviy holati va tarkibini avtomatik nazorat qilish asboblari shunday asboblarni alohida fizikaviy va fizik-kimyoviy kattaliklarni o‘lchashda va shu bilan bir qatorda bir tomonlama sifati va sonini aniqlaydi.
Moddalarning tarkibi va holatini o‘lchovchi mavjud analizatorlar liamda aralashmalar analizatorlarini o‘lchash usuliga ko‘ra kimyoviy, li/.ik-kimyoviy va fizikaviy turlarga bo‘lish mumkin.
Kimyoviy usulda moddaning sifatini aniqlash uchun kimyoviy icaksiyalardan foydalaniladi. Natijada o‘lchanayotgan komponent ajraladi yoki yutiladi.
Fizik-kimyoviy usul esa turli xil fizikaviy hodisalar bilan kuzatila- digan kimyoviy reaksiyalarga asoslanadi. Fizikaviy usulda moddaning larkibi va holatini xarakterlovchi fizik kattaliklar o‘lchanadi.
Neftni qazib olish, qayta ishlash, gaz sanoati hamda oziq-ovqat sanoatida eng ko‘p tarqalgan — moddaning tarkibini o‘lchashga mo‘l- l.illangan analizatorlarga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: gazlar tarkibini aniqlash analizatorlari, xromatograflar, mass-spektro- metrlar, pH-metrlar, neft mahsulotlarini fraksion tarkibi analizator­lari, titrometrlar.
Moddaning holatini aniqlovchi analizatorlarga esa oqimda neft va neft mahsulotlarining solishtirma og‘irligini o‘lchaydigan asboblar, neft mahsulotlarining yonish temperaturasi analizatorlari kiradi.
Aralashmalar analizatorlariga esa neft va neft mahsulotlari tarkibida stiv va tuz miqdorini aniqlovchi analizatorlarni misol keltirish mumkin.

2. 
   GAZLAR TARKIBINI ANIQLOVCHI ANALIZATORLAR
   

Neftni qayta ishlash, neft kimyosi, kimyo va oziq-ovqat sanoati inrmoqlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish uchun hamda islilab chiqarish binolarida havodagi zaharli va portlashga xavfli ara- l.ishmalarni tahlil qilishda gazlar tarkibini aniqlovchi avtomatik anali- /atorlar qo‘llaniladi.
Amalda ishlatiladigan gaz analizatorlarini tahlil qilish usuliga ko'ra kimyoviy, fizik-kimyoviy va fizikaviy turlarga ajratish mumkin.




Kimyoviy usullar gaz komponentlarini tanlangan reaktivlarda yutilishiga asoslangan bo'lib, aralashmada komponent miqdori dastlabki va yutilgandan keyingi gaz hajmlari farqi bilan aniqlanadi Kimyoviy usul laboratoriya analizatorlarida qo'llaniladi.
Fizik-kimyoviy usuldan eletkrokonduktometrik analizatorlarda, eritmaning kulonometrik titratorida, galvanik, termokimyoviy va fo tokulonometrik analizatorlarda tekshirilayotgan komponentlarning yutilishida foydalaniladi.
Fizikaviy usul qo‘llaniladigan gaz analizatorlariga misol qilib infraqizil nurlanish, termokonduktometrik va magnitli gaz analizator larini keltirish mumkin.
Gazlami tahlil qilishning fizikaviy usuli o‘zining hartomonlamaligi va yuqori aniqlikka egaligi tufayli xromotografik va mass-spektro grafik gaz tarkibi analizatorlarida keng qo‘llaniladi. Fizik kattalikm tanlashning majburiy sharti berilgan gaz aralashmasida uning addi tivligidir. Berilgan fizik kattalik parametri barcha gaz aralashmalan uchun quyidagi tenglikka javob berishi kerak: