Zamonaviy futbolda jismoniy va texnik

Futbolchilarni texnik-taktik maxoratlarini aniqlash usullari.

Ma‟lumki, futbolchilarni jismoniy xolatini baxolash bilan birga, ularni texnik — taktik maxoratlarini xam aniqlash kerak. Buni ikki yul bilan amalga oshirish mumkin: futbolchilarni harakatlarini o„yin sharoitida kuzatish va maxsus testlar yordamida aniqlashdir. Birinchi usul ko„proq ahamiyatlirokdir, chunki bevosita musoboqa sharoitida harakatlar o„rganiladi.
O„yin faoliyatini qayd qilishni turli shakllari mavjud. Uz vaqtida G.D.Kachalin maxsus qayd qilish protokollariga darvozaga berilgan zarbalarni baxolagan edi.
N.M.Lyukshinov, YU.A.Morozovlar esa futbolchilarni harakatlarini kuzata turib, harakatlarni magnitafonga yozish usulini qo„llashgan. Sungra to„plangan ma‟lumotlar qayta ishlangan.
M.Vashkalisni ta‟kidlashicha, musoboqalardagi o„yin harakatlarini qayd qilishsiz, o„yinni tazqlili sub‟ektiv ko„rinishga ega bo„lib koladi.
Pedagogik kuzatishlarni ahamiyati shundaki, to„plangan ma‟lumotlarni tazqlili asosida, o„quv~ mashg„ulot jarayonini ob‟ektiv boshqarish mumkin (YU.L.Ilichev).
Futbolchilarni o„yinini baholashni imkonini beruvchi ob‟ektiv kriteriylarni ahamiyati hakida ham mashxur sport mutaxassisi A..Starostik xam uz fikrlarini bildirgan.
Konkret sonlarda yoritilgan bunday kriteriylarni borligi, futbolchilarni turli harakatlarni bajarishlarida baxolash imkonini beradi.
Kuzatishlardan ma‟lum bo„lishicha, barcha futbolchilarni bajaradigan harakat faoliyatlarini xajmi va xarakteri bir xolla emas va u futbolchini jamoada egallaydigan urni, uni vazifalariga va faolligiga bog„liq bo„lishi mumkin.
Jamoaviy texnik — taktik harakatlarini tahlil qilish va ruyxatga olish royasi 70 — yillarning o„rtalarida yuzaga keldi. Uning yuzaga kelishi ikki guruh sabab bilan izohlanadi.
Birinchisi — davrda musoboqa faoliyatini nazorat qilish usulining etarli
darajada axborotlashtirilmaganligi: individual texnik — taktik harakatlarning (ITTH) baholanishi va ruyxatga olinishi. Turli kvalifikatsiey darajaga ega bo„lgan jamoalarda o„tkazilayotgan o„yinlarda ekstremal materiallarning to„planishi bir xil ko„rsatish va ITTH ni olish imkonini berdi.
Ikkinchi sabab— V.V.Lobonovskiy, O.P.Bazilevich, YU.A.Morozovlarning terma jamoa boshqaruviga, M.A.Godikning kompleks ilmiy gurux raxbari sifatida kelishi. U G.M.Gadjiev bilan hujum birgalikda xajum qilayotgan jamoalarning texnik — taktik harakatlarini (TT5q) ruyxatga olish metodikasini ishlab chikdi. Mutaxassislar uni qo„llagan xolda nazorat metodlarini birlashtirish uchun qo„shimcha ravishda asosiy tushunchalarni aniqladilar. Avtorlar ularning tarkibiga qo„yidagini kiritdi: hujum to„pga egalik qilgan jamoada futbolchilarning darvozani egallashga yo„naltirilgan harakati.
SHuni aytish lozimki, darvozani egallashga yunaltirilgan harakat
o„yinchining, jamoaning sunggi maqsadi va shu bababli, to„pga egalik kilib turgan futbolchi tomonidan kurib chikilmasligi mumkin. Aniq o„yin vaziyatidan kelib chiqqan xolda bizning oldimizda qo„yidagi masalalar turadi:

1. 
   to„pni nazorat qilishni saklab kolish;
   
2. 
   hujumni rivojlantirish (boshlash, davom ettirish); V)hujumni tugallash.
   

hujumni boshlash va tugallash momentlariga bog„lik xolda to„p bilan to„liq egalik qilish, to„pni yo„qotish, xamda o„yinni to„xtatishni hisobga olish zarur (kichik tanaffusda xam avvalgi harakatlarni davom ettirish mumkin emas. CHunki ikkala jamoa o„yinchilarining joylashuvi uzgaradi).
Hujum turlari.

1. 
   Kirib boruvchi hujum darvozani egallash imkoniyati real bo„lgan zonaga etib borgan (oldingi chizikdan 26 — 28 metr) hujum.
   
2. 
   Flangli hujum kirib boruvchi hujum, jarima maidonchasi va maydon
   

yon chiziklari bilan chegaralangan zonada bajariluvchi yakuniy harakat.
Z.Markazdan hujum kirib boruvchi hujum, jarima maydonchasi chizig„i bilan chegaralangan zonada bajariluvchi yakuniy harakat.

4. 
   Standart hujum —hujum qilayotgan darvozadan 26 — 28 metr masofadan standart xolatdagi hujum.
   
5. 
   Muvaffaqiyatli hujum — burchak, hujum kiluvchi foydasiga jarima bo„yicha darvozaga yo„naltirish bilan to„tallangan yoki havfli vaziyatni yuzaga keltirgan kirib boruvchi xujum.
   

b.Xaftali vaziyat — to„p bilan qilayotgan futbolchi gol urishi lozim bo„lgan o„yin holati. Bu vazifalar uchun pozitsiya xarakterlidir: hujumni tugallayotgan o„yinchi bilan darvoza o„rtasidagi masofa 18 metrdan, hujum burchagi 45°dan oshmasligi kerak, zarba xatosiz bajariladi yoki yutqazilgan pozitsiyada joylashadi.
Futbolchi to„pga eta olmagan, egallab ola olmagan o„yin momentlarini havfli momentlarga kiritish maqsadga muvofik emas, bunday vaziyatlarda futbolchining gol urish imkoniyati nolga teng.
Jamoaviy texnik — taktik xdrakatlarni, har bir jamoa uchun uz darvozasidan boshlanuvchi, futbol maydonining to„rt zonasida ro„yxatga olish zarur (qo„yidagi rasm).
1 2 3 4













Ajratish uchun asos bo„lgan, maydonning bunday bulinishiga sabab, ob‟ektiv boshlangandir.
Birinchidan, "o„yindan tashkari holat" qiodasi bilan va u bilan kelib chiqadigan saflanish xususiyatlari.
Ikkinchidan, o„yinni yuritish ayrim usul va prinsiplari. Uchinchidan, darvozani egallash real bo„lgan masofadan.
Birinchi ikki sabab maydon markaziy chizig„ini hisobga olish zarurati, uchinchisi, darvoza chizig„idan 26 — 28 metr masofada joylashgan uch zonali ajratish deb nomalanadi.
Taklif etilayotgan metodika qo„yidagi o„yin momentlarini ruyxatga olishni nazarda tutadi:

1. 
   To„pni egallab olish va yo„qotish joyi (hujumlarni boshlash va tugallash zonasi).
   
2. 
   Hujum harakatlari boshlangan vazift (yoki o„yin standart xolatlari). 3.To„pni egallab olgandan sung, hujumni tugallash uchun jamoa
   

tomonidan qilingan yurishlar soni (uzatishlar, to„pni o„tkazib yuborish).
4.Kirib borgan hujumning yakuniy harakatlari maydonning qisqa zonalarida amalga oshirildi (flanglarda, markazda).
5Hujumning yakuniy natijasi (darvozaga zarba, havfli moment, darvoza buylab yuborish, to„pni yo„qotish, tuxtatish va uning sababi).
Bu ma‟lumotlar kuzatuvchi tomonidan hujumni boshlash va tugallash zonalarini belgilangan xolda maxsus tayyorlangan blanklarga, grafiklarga tushiriladi.
Tahlilda markaziy o„rinni turtinchi grafikda fiksirlangan, kirib boruvchi hujumga tegishli bo„lgan, barcha ko„rsatkichlarga ishlov berish egallaydi: flang, markaz va standart xolatlar bo„yicha hujumlar soni va sifati; xavfli momentlar soni va raqib darvozasiga turli zonalardan tepilgan to„plar.
Harakatlar sonini hisoblash kiyin emas. Murakkablik ularning samaradorligini hisoblashda. Aniqlashning eng soda usuli hujumlar soni va ularning umumiy soniga nisbatini olishdadir. Ammo, bunday yondoshuv harakatlarning turli qiymatlarida bir xil talkin qilinadi va sezilarli kamchilikka ega. SHu sababli, jamoaviy harakatlarning samaradorligini aniqrok baxolash uchun samarali hujumning qiymatini aniqlash zarur. Hujumning kiymatlilik chegarasi bo„lib uning o„tkirlik darajasi xizmat qilishi mumkin, ya‟ni darvozani egallash uchun pozitsiyaning murakkabligini hisobga oluvchi, qabul qilingan hisoblash koeffitsienta. Murakkablik darajasini aniqlovchi faktorlar qatoriga
quyidagilarni kiritish mumkin:

1. 
   Darvozabon futbolchiga bo„lgan masofa:
   
2. 
   Zarbani berish burchagi; 3.Raqib qarshiligini mavjudligi;
   

4. 
   Harakatlanayotgan hujumning tezligi;
   
5. 
   Hujumchi va darvozaga nisbatan to„pning tezligi, balandligi va yunalishi.
   

Xar bir faqtorni detalli hisobga olishda pozitsiyalar soni juda ko„p bo„lishi mumkin. Hujumni tugallash davrida yuzaga keladigan barcha pozitsiyalarni shartli ravishda yuqori malakani talab kiluvchi murakkab va nisbatan soddaga bo„lib, masalani soddalashtirish mumkin. Quyida harakatlar hujum samaradorligi va himoyalanish harakatlarini baholash uchun zarur bo„lgan minimal koeffitsientlar soni keltirilgan.

1. 
   Murakkab o„yin qolatlarida darvozabonlarga zarbalar; 2.Xavfli momentlarda.
   
   1. 
      To„g„ri darvoza oldidan, 11 metrgacha pozitsiya uchun, 1x1
      

chiqish va boshqalar; b)boshqa barcha xolatlar uchun.

3. 
   Jarimalar. a)flangdan
   

— 0.3 b)markazdan. 4.Burchak to„plari —0,2.
Haqiqiy koeffitsientlar xar bir aniq pozitsiyada kiritilgan to„plar sonini bunday pozitsiyalar umumiy soniga bo„lish yuli bilan olgan. YAkuniy kiymatlar uch xonali bulmasligi uchun ular 10 ga ko„paytirilgan.
Ko„plab koeffitsientlar ko„p sonli xolatlarda (300 — 500) ajratilgani uchun ularning axborotlashganini etarli darajada yuqori deb qarash mumkin. Ammo, ayrim o„yinda kam kuzatiladigan harakatlarni korreksiyalash zarur.
Kunshmcha ravishda shuni ko„rsatish mumkinki, keltirilgan koeffitsientlar ichki kalendar o„yinlari bo„yicha olingan. Ancha yuqori rang musoboqalarda ular ortishi mumkin. Buni 1982 yilda o„tkazilgan Jaxon
chempionati natijalarining tahlili ko„rsatib turibdi.
Bundan tashkari, Xarris (1988) bir qator boshqa aniqlanishlarni kiritdi.
Birinchi — o„yin birligi. Bu moment hujumchining uz jamoadoshiga to„pni uzatishi yoki tepishi bilan boshlanadi. Bu tushunchaning maqsadi —xar bir o„yinchining jamoaviy hujum harakatlarini rivojlanishi va davomiyligiga xissasini aniqlaydi (unda mavjud birliklar soni bo„yicha).
Ikkinchi — o„yinning hisob birligi: hujumchining "o„yin birligi" doirasida bir o„yin harakati.
Uchinchi chegara —hujum konfiguratsiyam: hujumchi o„yinchilar va ximoya o„yinchilarining hujum zonasidagi nisbati (ustunlik koeffitsientini hisoblagan xolda).
SHuni ko„rsatib o„tish lozimki. Darvozaga zarbalar va kirib boruvchi hujumlar soni o„rtasidagi korrolyasiya koeffitsientlari kattaligi keyingi pozitsiyalardan kurilgan. Nazariy jixatdan xar bir hujum raqib darvozasiga zarba bilan tugallanishi lozim va shu sababli korrelyasiyaning qo„llanilayotgan koeffitsienti maksimal bo„lishi lozim. Koeffitsientlarning real kiymatlari maksimumdan ancha kam va hujum bosqichini tugallashda futbolchilar bajarish maxoratining past darajada ekanligidan, territoryal va o„yin vositalaridan samarali foydalana olmasligidan dalolat beradi.
Mutaxassislar TTX samaradorligi ma‟lum darajada o„yinchilar bajarayotgan hujumning boshlanishidan to tugallanishigacha bo„lgan davrda to„pni uzatishlar soni bilan bog„lik ekanini tan oladilar.

4.