Ўзбекис тон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

2d га тенг. Кўпбурчак ички бурчакларнинг йиғиндиси (2d (n-2)) га 
тенглигини исботлаб бериш талаб қилинади». «Учбурчак ички бур 
чакларининг йиғиндиси 2 d га тенг, -дейди синалувчи. Кўпбурчакнинг 
ички бурчаклари йиғиндисини топиш учун унинг бир учидан диаго- 
налларни ўтказамиз. Бу диагоналлар кўпбурчакни бир неча учбурчак-
ка бўлинади. Кейин нечта учбурчакка бўлади. Кейин нечта учбурчак
ҳосил бўлганлигини ҳисоблаб чиқамиз ва 2 d га кўпайтирамиз. 2 d (n-2 
формуласидаги «n» ўрнига изланувчи кўпбурчак томонини қўйиб
унинг нимага тенг эканлигини топамиз». 
Протоколнинг кўрсатишига караганда, синалувчи умумий фор-
муладан (учбурчакка тааллуқли) чиққан ҳолда, кўпбурчакни учбу-
чакни бўлиш йўлини топиб, сўнг барча кўпбурчакларга алоқадор
умумий формулага ўтади. Бошқача сўз билан айтганда, «умумлашма- 

---

Ни умумлаштириш» ҳодисаси 6-усул билан амалга оширилади. Шун-
дай қилиб, топшириқ ягона умумий ҳолатдан янада умумий холатга
ўтишдан иборат фикрнинг йўналиши воситаси билан хал қилинади.
Ўқувчи ва талабаларни умумлаштириш усулларига ўргатиш би- 
лимларни ўзлаштиришни осонлаштиради ва ўқув фаолиятини
бошқариш имкониятини яратади. 
2 5- Конкретлаштириш. Умумий, мавҳум белги ва хусусиятлар-
ни якка, ѐлғиз объектларга татбиқ қилиш билан ифодаланадиган фикр 
юритиш операцияси инсоннинг барча фаолиятларида актив иштирок 
этади. Воқелик қанчалик конкрет (яққол) шаклда ифодаланса, инсон
уни шунчалик осон англаб етади. Узининг генетик қилиб чиқишига 
қараганда, кишилар даставвал теварак-атрофни конкрет белгиларига 
асосланиб, конкрет ҳолда акс эттирганлар, яққол образларга суяниб, 
тасаввур қилиш имкониятига эга бўлганлар. Шу боисдан то ҳозирги кунга 
қадар конкретлик белгиси хар қандай инсон зоти учун энг яқин белги 
бўлиб ҳисобланади. Чунки конкрет воқелик кишини ақлий зўр 
беришликдан, иродавий тангликдан ва стресс ҳолатдан хориж қилади. 
Шунинг учун бўлса керак, одам энг мураккаб қонун ҳамда тушунча-
ларни кочкретлик даражасига айлантиришга харакат қилади. Маса-
лан, инсон «қиймат» тушунчасини конкретлаштириб «одамнинг қадр-
қиммати», «товарнинг қиймати» шаклида конкретлаштиради ва
хоказо. 
Психология фанида мазкур фикр юритиш операциясига қуйдагича 
таъриф 
берилади: 
Конкретлаштириш 
ҳодисаларни 
ички
боғланиш ва муносабатлардан қатъи назар, бир томонлама таъкид-
лашдан иборат фикр юритиш операциясидир. 
Психологлар тадқиқотларининг кўрсатишига қараганда, қон-
кретлаштириш одатда икки хил вазифани (функцияни) бажаради. Да-
стлабки фупкциясига тааллуқли кўпгина мисолларни келтириш билан 
унинг психологик механизмини кўрсатишига харакат қиламиз. Маса-
лан, ўқувчилар «қора» деган сўзни ишлатган пайтларидан кўз олдида 
битум, чақич, асфальт каби қора рангдаги нарсалар ва хайвонларни
гавдалантиришлари мумкин. Шунингдек, улар «ҳаракат» деган ибо-
рани ишлатсалар, одамни, машинани, ҳайвонларни сув ва самолѐт ка-
биларни тасаввур қила оладилар. Кейинчалик эса ҳаракат тушунчаси-
нинг кўлами кенгайиб боради, биологик, ижтимоий ва хоказо назарда 
тутади. 

---

Конкретлаштиришнинг иккинчи функцияси қуйидаги мисол-
ларда ўзининг ѐрқин ифодасини топади. Масалан, кишилар кетмон 
белкурак, паншаҳани деҳкончилик асбобларига; игна, бигиз, ангиш-
вона ва тикув машинасини тикув асбобларига; лола, атиргул, бинаф-
ша, бульданежни гулга; дафтар, ручка, чизғични ўқув қуролларига 
киритиладилар. Демак, бу мисолларда конкретлаштириш операцияси 
умумий ва якка белгилари кам бўлган умумийликни очишда намоѐн
бўлади. Умуман конкретлаштириш абстракциялашни контраст холати 
бўлиб, инсон билиш фаолиятида мухим аҳамият касб этади. 
2.6. Классификациялаш. Инсоннинг билиш фаолиятида мухим
роль ўйновчи фикр юритиш операцияларидан бири классификация-
лаш ҳисобланади. Бир туркум ичидаги нарсаларнинг бир-бирига ўх- 
шашлигига ва бошқа туркумдаги нарсалардан фарқ қилишига қараб, 
нарсаларни туркумларга ажратиш тизими классификация деб аталади.
Фан оламида буюк ҳисса бўлиб кўшилган Д. И. Менделеевнинг 
«Элементларнинг даврий тизими» жадвали классификация учун
ѐрқин мисолдир. Бунда олим элементларни атом оғирлиги ортиб бо- 
ришига, кимѐвим сифатларининг бир типлигига ва бошқа белги ва 
аломатларига қараб тартиб билан жойлаштириб чиққан. 
Фанда нарса ва ҳодисаларнинг табиатни ифодаловчи муайш
белги (аломат) асосида қилинган классификация деб аташ қабул
қилинган. Табиий классификацияга зоология фанидаги хайвонлар 
классификацияси (судралиб юрувчилар, сут эмизувчилар, сувда ва 
қуруқликда яшовчилар, паррандалар, қушлар ва ҳоказо), ботаникада-
ги ўсимликлар классификацияси (бир йиллик, кўп йиллик, буталар, 
дарахтлар, ўтлар, илдиздан кўпаювчилар, игна барғлилар, тиканли 
ўсимликлар, дуккаклилар, полиз ўсимликлари ва бошқалар) каби
қатор мисолларни келтириб ўтиш мумкин. Мабодо классификацияга
асос қилиб олинган белги нарса ва ҳодисаларнинг табиатини ифода-
ламаса, бундай классификация сунъий классификация деб аталади. 
Ижтимоий ҳаѐтимизда классификациянинг мазкур тури доимо
қўлланиб туради. Масалан, кутубхонадаги китоблар мазмунига, шак-
лига, ноѐблиги ва шунга ўхшаш белгиларга қараб токчалар ва пеш- 
токчаларга терилади. Уқувчиларнинг алифбе тартиби билан тузилган 
рўйхати ѐки хусусиятлари, жинсий белгилари, улгуришлари ва  
қизикишларини назарда тутиб туркумларга ажратиш хам сунъий
классификациялашга мисол бўла олади. 

---

Лекин ижтимоий турмушда ва фан оламида оддий классифика-
циялаш холатидан тез-тез фойдаланилади. Жумладан, адабиѐт, тарих, 
география, психология-гуманитар фанлари: фалсафа, иқтисод, хукук, 
педагогика, тарих - ижтимоий фанлар: математика, физика, биология,
кимѐ-табиий-математик циклдаги фанлар. Худди шунингдек, асосга
суяниб психология соҳалари ҳам классификация қилинади. Инженер-
лик, авиация, космос психологияси-меҳнат психологияси, патопсихо-
логия, 
олигофренопсихология, 
сурдопсихология, 
тифлопсихология
махсус психология; болалар, ўсмирлар, ўспиринлар, катта ѐшдагилар 
психологияси, герантопсихология-ѐш даврлари психологияси; суд
иши психологияси, криминал психология, пенитенциар психология-
си- юридик психология ва бошқалар. Психология фанида психик
холатлар, билиш жараѐнлари, шахснинг индивидуал типологик хусу-
сиятлари ҳам классификация қилинади. Акс эттириш характерига ва 
рецепторларнинг ўрнига қараб, сезгилар уч группага бўлинади: эксте-
роцептив сезгилар, интероцептив сезгилар, проприоцептив сезгилар. 
Классик бўлинишга биноан сезгилар қуйидагича классификация 
қилинади: кўриш, эшитиш, тактил, маза, хид, органик, харакат ва
хоказо. 
Мактаб таълим тизимида мураккаб билимлар қулайроқ йўл би-
лан ўзлаштириш учун классификация операциясидан кенг кўламда 
фойдаланилади. Масалан, от, сифат, феъл, сон - сўз туркумлари; ибти-
доий жамоа, қулдорчилик, феодализм, капитализм, ижтимоийизм-
кишилик формациялари; проза, поэзия, драма, комедия, трагедия- ада-
бий жанрлар; бриз, муссон, пассат-шамоллар ва бошқалар. 
Шундай қилиб, классификация биз текширадиган объектлар-
нинг муайян тартибни топишда, ўрганишимизда зарур бўлган нарса
ва ҳодисаларни яҳлит ҳолда текишришимизда, ўзлаштирмоқчи бўлган 
материалларни пухта эсда қолдиришимизда муҳим роль ўйнайди. 
7. Системалаштириш. Фикр объектив ҳисобланган нарса ва 
ҳодисаларни замон (вақт), макон (фазо) ва мантиқий жиҳатдан
маълум тартибда жойлаштиришдан иборат фикр юритиш операцияси 
билимларни ўзлаштиришда, кўникма ва малакаларни тартибга со-
лишда муҳим роль ўйнайди. Одатда, системалаштириш операцияси 
ѐрдамида нарса ва ходисалар, фактлар, фикрлар ва объектлар макон-
даги, вақтдаги эгаллаган ўрнига қараб ѐки мантиқий жойлаштирила-
ди. 

---

Шунинг учун тизимга солиш маконий (фазовий) хронологик
белги ва мантиқий белгисига асосан уч турга ажраттилади.
Кўчатларнинг боққа олиб чиқиб ўтказилиши, синф хонасидаги мебел- 
ларнинг бир текис жойлаштирилиши маконий (фазовий) тизим учун
мисол бўла олади. Тарихий воқеаларнинг хронологик тартибда жой- 
лаштирилиши, кутубхонадаги китобларнинг хронологик жиҳатдан те-
риб қўйилиши воқеаларни замонга (вақтга) қараб тизимга солишнинг 
намунаси деб аташ мумкин. Математика, фалсафа, психология ва 
мантиққа (логикага) доир асарларда илмий маколаларнинг (яъни
пункт, параграф назарда тутилмоқда) жойлашуви мантиқий тизимга 
солишнинг намумасидир. 
Мактаб таълимида ўзлаштирилган билимларни тизимга солиш 
муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бу иш бир неча босқичда амалга ошири-
лади. Билимлар дастлаб предметнинг боблари, қисмлари бўйича, сўнг 
яхлит ҳолда ўқувчи онгида тизимлашади. Тизимлаштиришнинг ик-
кинчи босқичида бир-бирга ўхшаш предметларга оид билимлар фи-
кран тартибга солинади. Учинчи босқичда бир неча предметлар юза- 
сидан тўпланган билимлар маълум тартибга тушади, уларнинг ўхшаш
ва фарқли томонлари ажратилади. Тизимга солишиинг тўртинчи 
босқичида дарсдан ва мактабдан ташқари машғулотларда эгалланган 
билимларни тизимлаштириш назарда тутилади. 
Ўқитувчи дарсда ўқувчилардан ўтилган мавзуларни сўраш,
уларнинг 
тўгарак 
ишларида, 
олимпиада 
ва 
конкурсларда
қатнашувини кузатиш, деворий ғазетга ѐзган мақолаларини тахрир қилиш, 
ижодий ва ѐзма ишларни текшириш орқали улардаги билим-
ларнинг қандай тизимлашаѐтганини аниқлаб бериш мумкин. 
Демак, инсоннинг билиш фаолиятида «мавзулараро», «предмет-
лараро» билимларни тизимлаштириш ючага келади. Бинобарин, би-
лимларнинг тизимга солиниши ақлий ривожланишнинг дастлабки 
поғонаси ҳисобланади.