‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

4.5. Landshaftni muhofaza qilish
Landshaft 
deb quruqlikning m a ’lum bir h u d u d id a joylashgan 
barcha tab iat k o m p o n e n tla rin in g o 'z a r o ichki a lo q a la ri va 
birligiga k o 'r a boshqa joylardan farq qiluvchi, tabiiy chegaraga 
eg a b o 'l g a n h u d u d i y m a j m u a l a r g a a y t i l a d i . T a b i a t
komponentlari - to g ‘ jinslari, relyef, iqlim, suv, tuproq, o ‘simlik 
va hayvonot dunyosi o ‘ziga xos xususiyatlari bilan rivojlansa 
ham o 'z a r o uzviy b o g 'l a n g a n . U l a r o ' r t a s i d a t o 'x to v s i z
m oddalar almashinuvi amalga oshadi va o ‘ziga xos o ‘rmon,

---

c h o i , dasht, tog* va boshqa shu kabi landshaftlarni hosil qiiadi. 
I n s o n l a r m a ’l u m b ir l a n d s h a f t d a y a s h a y d il a r va uni o ‘z 
ixtiyorlariga m oslab o ‘zgariiradilar. insonlarning landshaftlarga 
t a ’siri u n i n g i m k o n i y a tl a r i d a n oshib k etsa l a n d sh a f td a g i 
m u v o z a n a t buziladi. N atijada landshaft butunlay o ‘zgarishi, 
hatto y o ‘q b o i i b ketishi mumkin. Landshaftdagi o ‘zgarishlar 
o ‘z nav b a tid a insonlarga ham kuchii t a ’sir k o ‘rsatadi. Shuning 
uchun ta biatni m uhofaz a qilish as! mohiyati va maqsadiga k o ‘ra 
landshaftlarni m u h o faz a qilish demakdir.
Inson faoliyati t a ’sirida o'zgartirilgan landshaftlar a n t г о p 
o g e n l a n d s h a f t l a r deyiladi. Hozirgi vaqtda yer yuzida 
inson t a ’s irig a u c h r a m a g a n tabiiy l a n d s h a f tla r kam qoldi. 
A n t r o p o g e n la n d s h a f tla r bajarad ig an funksiyalari b o 'y ic h a
s a n o a t, q is h lo q x o ‘jaligi, s h a h a r va b o s h q a landshaftlarga, 
o 'z g a r i s h x a r a k t e r i g a k o ‘ra k a m o 'z g a r t i r i l g a n , k u c h i i
o ' z g a r t i r i l g a n l a n d s h a f t l a r g a b o 'l i n a d i . Y e r y u z i d a g i
landshaftlarning 60%dan ortiqrog'i antropogen landshaftlarga 
kiradi. In s o n la r tom onida n ilmiy asosda o ‘zgartirilgan, tartibga 
solib turiíadigan eng m aqbul yashash sharoitlari yaratilgan va 
iqtisodiy j i h a t d a n samarali, m a ’danli landshaftlar ham mavjud. 
L andshaftlarni m u h o faz a qilish deganda ularning o ‘ziga xos 
m u v o z a n a t h o l a t i n i s a q l a s h tu s h u n i l a d i . L a n d s h a f t l a r n i
muhofaza qilishning turli shakllari mavjud, jumladan:
• biogeosçnozlar majmuasi sifatida ularni to* la m uhofaza 
qilish;
• lan d sh aftla r qiyofasini va bir butunligini to ‘la saqlagan 
holda ayrim ta b ia t obyektlarini muhofaza qilish;
• qulay a n tro p o g e n landshaftlarni yaratish.
D u n y o m a m la k a tla r in in g 124 tasida 2600 dan ortiq yirik 
m u h o fa z a o s tig a olingan h u d u d la r m av ju d b o ‘Jib, ularning 
umumiy m a y d o n i 4 mln.km- dan ortiq yoki quruqlikning 3%ga 
y aqin q ism in i t a s h k il qiiadi. B ulardan ta sh q a r i, bir q a t o r
m am lakatlarda himoya ostiga olingan 13 mingdan ortiq, umumiy 
maydoni lOOOgektaratrofida bo'lgan uchastkalar ham mavjud. 
Dunyoning turli mam lakatlarida muhofaza qilinadigan hududlar 
shakli turli-tuman. Masalan, qo'riqxonalar, milliy parklar, tabiiy 
is t ir o h a t b o g 'l a r i , b u y u r tm a l a r , yovvoyi ta b i a t n in g n o d ir

---

uchastkalari, parvarishxonalar va hokazo. C het m am lakatlarda 
tabiiy uchastkalarni m uhofaza qilishning asosiy shakli bu milliy 
p a r k l a r va q o ' r i q x o n a l a r b o ' l s a , M D H d a v l a t l a r i d a
qo'riqxonalar va buyurtmalardir.
Q o ‘riqxonalar tabiiy hududlarni alohida m u h o fa z a qilishning 
eng oliy shaklidir. U lar faqat davlat a h a m iy a tig a m olik ilmiy va 
ilm iy-texnik v a z if a l a r n i hal etis h g a m o ‘l j a l l a n g a n . M D H
davlatlari h ududida 160 d a n ortiq q o 'r iq x o n a la r m avjud b o iib , 
ularning y arm id a n k o ‘p r o g ‘i Rossiya h u d u d i d a joylashgan. 
O datda q o ‘riqxona m aydoni 30-70 m ing g e k ta r b o i a d i . Ammo 
hududi 700 dan 1000 gektargacha keladigan q o 'r iq x o n a la r ham 
m a v j u d . Q o ' r i q x o n a l a r t a b i i y - g e o g r a f i k m i n t a q a l a r va 
b o 'l in m a l a r n in g o ‘ziga xos o 's im lik q o p l a m i va h a y v o n o t 
dunyosining biologik xilma-xilligini tabiiy h o l a t d a saqlab qolish 
m a q s a d i d a t a s h k i l q i l i n a d i . Q o ' r i q x o n a h u d u d l a r i d a
q o 'riq x o n a g a yuklatilgan vazifalar bilan b o g i i q b o 'lm a g a n
barcha faoliyatlar bilan shug'ullanish, q o 'r i q x o n a hududlariga 
sanoat va qishloq xo'jalik korxonalari, d am olish uylari, turistik 
bazalar qurish, u joylashgan hududda q a z ilm a la m i qazib olish, 
o 'r m o n l a r n i kesish, p ic h a n o 'r is h , o 's i m l i k l a r n i terish, uy 
hayvonlarini boqish, ov qilish, baliq tutish, pestitsidlarni qo'llash, 
turizmning barcha turlari va aholining d am olishi taqiqlanadi. 
Qo'riqxonalar uchun hudud vazifasini bajara oladigan landshaft- 
g e o g r a f i k m i n t a q a l a r a j r a t i l a d i . B u n d a a s o s i y e ’t i b o r
inson larn in g x o 'ja lik fa o liy a tla ri t a ’s irid a k a m o 'z g a r g a n , 
birinchi navbatda yo'qolib ketish xavfi m avjud b o 'l g a n «étalon» 
landshaftlarni qo'riqlashga qaratiladi. Q o 'r iq x o n a g a ajratilgan 
hudud, unda kechadigan o ‘z-o ‘zini b o s h q a r is h n i t a ’minlash 
uchun yetarli b o 'lishi va q o 's h n i a n t r o p o g e n h u d u d la rn in g
sezilarli t a ’siridan esa xoli bo'lishi m u h im a h a m i y a t g a ega. 
Qo'riqxona uchun hudud tanlashda m uhim belgilardan biri, bu 
hududda noyob hayvon va o'simlik turlarini, o ‘lik tabiatning 
n o d i r h o sila la rin i ( g ' o r l a r , s h a r s h a r a l a r v a h . k .) m a v ju d
b o 'l i s h i d ir . Q o ' r i q x o n a l a r d a olib b o r i l a d i g a n a s o siy ish 
y o 'n a l i s h l a r i - d a s t l a b k i b i o g e o s e n o z l a r f a o l i y a t i va 
strukturalarini o'rganishga va ularning yashash qonuniyatlarini 
ochib berishga qaratilgan. Bu hol butun biosferada kechadigan

---

qonuniyatlar mohiyatini tushunish uchun fundamental ahamiyat 
k asb e ta d i. Hozirgi k u n d a inson o'z in in g xo'jalik faoliyati 
natijasida nafaqat ayrim biogeosenozlarni o ‘zgartirib yuborishga 
sezilarli d a r a ja d a hissa qo'shm oqda, balki landshaftlarni tubdan 
o 'z g a r t i r i b y u b o r m o q d a . A yniqsa, birlam chi (yovvoyi) va 
ikkilam chi, insoniyat tom onida n o'zgartirilgan (antropogen) 
b io g e o se n o z la rn in g potensial m ahsuldorligidan eng unum li 
fo y d a la n i s h m a q s a d id a ularning mavjudligi va rivojlanish 
qo n uniyatlarini bilib olish muhim ahamiyatga ega.
Biogeosenozlar va landshaftlarning insonlar tom onidan turli 
d a r a j a d a va sh a k lla rd a o 'z g a rish tezligi va y o ‘n alish larin i 
oldindan bilish ayniqsa zarur. Biosferaning o ‘ta xilma-xil tabiiy 
m a j m u a l a r i n i o 'r g a n i s h birlam chi va o ‘zgargan tizim la rn i 
solishtirish orqali amalga oshiriladi.