‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

pestitsidlar bilan ifloslanishdan
himoyalashga quyidagi chora-tadbirlarni qo'llash orqali erishish 
mumkin:
• tuproq va atrof-muhitda tez parchalanuvchan, k a m zaharli 
va yuqori tanlab t a ’sir etish (selektiv) xususiyatiga ega b o 'lg an
pestitsidlardan foydalanish;
• pestitsidlarni qo'llash vaqti, miqdori va usullariga q a t ’iy ' 
amal qilish;
• kukun holatidan ko‘ra d o n a d o r turlaridan foydalanish;
• samolyotda yoppasiga sepishdan k o ‘ra, vertolyotda yoki 
y e r d a h a r a k a t l a n u v c h i m e x a n i z m l a r y o r d a m i d a k e r a k l i
m aydonlarga qoMlash;
• pestitsidlar qo'llangan m a ydonlardan oqava suvlarni suv 
havzalariga chiqarmaslik;
• pestitsidlarni ishlab chiqarish, tarqatish, qoMlash, saqlash, 
yo'q otish (zararsizlantirish) ustidan q a t ’iy n azorat o ‘rnatish;
• tuproq va o ‘simlik m ahsulotlarining pestitsidlar qoldig'i 
bilan ifloslanishini doimiy n a z o ra t qilib borish.
Pestitsidlarning tuproq va atrof-m uhitga zararli t a ’sirlarini 
k am ay tirish n in g ekologik j i h a t d a n eng s a m a ra li usuli - bu

---

d e h q o n c h i l i k d a p e s t i t s i d l a r o ‘rn ig a b i o lo g ik u s u l l a r d a n
foydalanishdir. Biologik usullar deyilganda o ‘simlik va chorva- 
h ayvonlarning za rarkunandalari, kasallikiari va begona o 'tlarga 
qarshi ularning tabiiy kushandalaridan foydalanishga asoslangan 
c h o ra -ta d b irla r kompleksi tushuniladi. Biologik usul vositalari 
( b i o a g e n t ) sifa tid a t a b i a t d a m a v ju d h a s h a r o t la r , v iru slar, 
b a k t e r i y a l a r , m i k r o b l a r , z a m b u r u g ‘lar, q u s h l a r , s u d r a li b
yuruvchilar, baliqlar, amfibiyalar va boshqa tirik organizmlardan 
foydalaniladi. Bundan tashqari, zararkunandalarning biologik 
x u s u s iy a tl a r i d a n f o y d a la n is h , ularga qarshi a n tib io tik la r n i 
q o 'lla s h , o ‘simlik va hayvonlarni emlash, yuqori nurlanish va 
kim yoviy birikmalar y o rd a m id a sterilizatsiyalash, turli biologik 
faol m o d d a la r d a n (ferromon) foydalanish kabilar ham biologik 
usullar qatoriga kiradi.
Biologik usullarning ekologik jihati shundaki, bunda atrof- 
m uhitni kuchli ifloslovchi zaharli pestitsidlarni q o ‘llashga b o i g a n
e h t i y o j
k e s k i n
k a m a y a d i .
B iologik v o s i t a
s i f a t i d a
foydalanilayotgan bioagent tabiiy obyekt b o ‘lganligi uchun uning 
a t r o f - m u h i t g a t a ’siri sez ila rli b o 'l m a y d i . H o z irg i p a y t d â
bioagentlar sifatida h a s h a r o tla rd a n - trixogramma, gabrobrakon, 
fitoseyulis; bakterial p r e p a r a tl a r d a n - entobakterin, d en d ro
batsilin, gomelin; zam burug‘li preparatlardan - boverin; virusli 
p re p a ra tla rd a n - virin; antibiotiklardan - trixotetsin; bioaktiv 
m o d d a la r d a n - Y U G - 1.. .Ill va diminlardan foydalanilmoqda. 
E k in la m i himoyalashda integral usulni, ya’ni kimyoviy va biologik 
usullarni sharoitdan kelib chiqqan holda, birgalikda q o ‘llash ham 
yaxshi sam ara beradi.
T u p ro q la rn in g og‘ir m etallar bilan ifloslanishini b arta raf etish 
va u l a r n i n g zärarli t a ’sirini kam aytirishga, tarkibida ushbu 
m o d d a l a r b o ‘lgan chiqindilarning atrof-m uhitda tarqalishini 
o l d i n i o lish , p e s t i ts id la r n i v a m ineral o ‘g ‘itla rn i q o 'l l a s h
tartib larig a q a t ’iy amal qilish, ularga boy chiqitlarni va oqava 
s u v la r c h o ‘km alari(il)dan o ‘g ‘it sifatida foydalanmaslik kabi 
c h o r a - t a d b i r la r orqali erishish mumkin. O g‘ir m etallar bilan 
ifloslangan yerlarni a g ‘darib, chuqur haydash va bunday yerlarga 
ch id a m li texnik ekinlarni ekish yo‘li bilan zararli t a ’sirlarni 
b irm u n c h a kamaytirish ham mumkin.

---

Tuproqlarning radioaktiv ifloslanishining oldini olish u c h u n
r a d i o a k t i v ru d a la rn i q a z ib o l i s h va u la rn i q a y t a i s h l a s h ,
radioaktiv moddalarni ishlab ch iq a rish va ulardan foydalanish, 
r a d i o a k t i v c h iq in d ila rn i s a q l a s h v a b a r t a r a f etish t a r t i b -
qoidalariga q a t ’iy amal qilish lozim. B u ndan tashqari, bu b o r a d a
y a d r o v i y q i r g ‘in q u r o l l a r i n i i s h l a b c h i q a r i s h v a s i n a s h
jarayonlarini to'xtatish va cheklash h a m muhim ahamiyatga ega.
Ycriarning biologik ifloslanishining oldini olishda chorvachiiik 
c h i q i t l a r i n i ( g o ‘ng, o q a v a ) y e t a r l i d a r a j a d a ishlov b e r i b
zararsizlantirilgandan so‘ng o ‘g ‘it sifatida foydalanish h a m d a
m aishiy, oziq -o v q a t va m i k r o b i o lo g i k sa n o a t c h iq in d ila rin i 
tuproqlarga tartibsiz tashlashlarini cheklash kabi tadbirlar asosiy 
o ‘rin tutadi. Bundan tashqari, a g a r o q a v a suvlar va u larn in g
c h o ‘kmalari(il)dan qishloq x o ‘ja lig id a foydalaniladigan b o i s a ,
sanitar-gigiyenik talablarga q a t ’iy a m a l qihnishi zarur.
T u p r o q l a r n i ortiqcha zic h la n ish v a te x n ik a n in g z a r a r l i
t a ’siri(zarbi)dan him oyalashda t u p r o q n i chirindiga boyitish, 
ishlov berish muddatlarini t o ‘g ‘ri belgilash va texnik vositalarni 
t o ‘g ‘ri t a n l a s h , m a s h i n a - m e x a n i z m l a r n i n g t u z i l i s h i n i
o p t i m a l l a s h t i r i s h , e k i n l a r n i o ‘s t i r i s h t e x n o l o g i y a l a r i n i
m u k a m m a l l a s h t i r i s h , y e r v a e k i n l a r g a ishlov b e r i s h n i
m i n i m a l l a s h va k o m p le k s la s h , e k i n l a r n i a l m a s h la b e k i s h
q o i d a l a r i g a am al qilish, s i d e r a t ( y a s h i l o ‘g ‘i t) la rd a n k e n g
foydalanish kabi chora-tadbirlar m u h im o ‘rin tutadi.
Y e rla rn i m uhofaz alash va u l a r d a n oqilo n a f o y d a la n i s h
y o il a r i d a n biri, bu aholi punktlari, s a n o a t bino va inshootlari, 
elektr va aloqa tarmoqlari, q u v u r y o 'lla ri, yo'llar, ae ro d ro m la r 
kabi qurilishlar uchun iloji boricha k a m unum dor va tashlandiq 
yerlarni ajratishdir. Turli qurilish ja ra y o n la rid a tuproqlarning 
yuza u n u m d o r qatlamlarini s a q la b qolish, to'plash va u n d a n
b u z i l g a n k a m unum li y e r l a r n i q a y t a t i k la s h d a , q u r i l i s h
m aydonlarini k o ‘kalamzorlashtirishda foydalanish lozim.
A ntropogen t a ’sirlar oqibatida buzilgan yerlarni qayta tiklash 
m uhim ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega m asa la
h i s o b l a n a d i . Buzilgan y e r l a r n i n g u n u m d o r l i g i n i va x a l q
x o ‘jaligidagi qiymatini qayta tik la sh g a qaratilgan m u handis- 
te x n ik , g i d r o t e x n i k , b i o l o g ik v a b o s h q a c h o r a - t a d b i r l a r
m ajmuasiga yerlarni rekultivatsiyalash deyiladi.

---

R e k u ltiv a tsiy a 3 .b o s q i c h d a am alga o sh irila d i. Birinchi 
tayyorgarlik b o s q ic h id a buzilgan yerlar o ‘rganiladi, ulardan 
foydalanis’n y o ‘nalishlari va imkoniyatlari aniqlanadi, texnik- 
iqtisodiy asoslash va loyiha ishlari bajariladi. Ikkinchi texnik 
bosqichda yer m ay d o n in i tekislash, zaruratiga q arab kimyoviy 
melioratsiyalash, yer yuzasiga ekinlar uchun yaroqli unum dor 
tuproq solish, su g ‘orish tarmoqlari va yo'llarni barpo etish kabi 
texnik tadbirlar am a lg a oshiriladi. Uchinchi biologik bosqichda 
sharoitga mos ekinlarni o'stirish, ularni o ‘g ‘itlash, sug‘orish, 
eroziya va deflyatsiyadan himoyalash ham da boshqa shu kabi 
tadbirlar orqali yerlarning unumdorligi tiklanadi. M a ’lumki, 
yerlarni t o ‘la q a y ta tiklanishi m urakkab va uzoq davom etuvchi 
jarayon hisoblanadi, shuning uchun rektivatsiya ham m uayyan 
vaqt talab etadi. Rekultivatsiyalangan yerlarda k o ‘pincha k o ‘p 
yillik daraxtzorlar, d a m olish mintaqalari, k o ‘p yillik o'tloqlar 
va k o 'k a la m z o r m a y d o n l a r tashkil etish m a q s a d g a muvofiq 
b o ‘ladi. B a’zi h o ll a r d a esa tuproq sh aro itig a q a r a b boshqa 
dehqonchilik m a q sa d la rid a ham foydalanilishi mumkin.
Yerlarni m uhofazalash va ulardan oqilona foydalanishda yer 
monitoringi, yerlar kadastri va yerlarni muhofazalashga qaratilgan 
qonunchilik kabi tadbirlar ham muhim ahamiyatga ega.