‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni
Hayvonotga antropogen ta ’sir va uning ek ologik oqibatlari
Download 6.31 Mb. Pdf ko'rish
|
ek 517 7 tayi-3-0002
Hayvonotga antropogen ta ’sir va uning ek ologik oqibatlari.
In so n iy atn in g ishlab chiqarish fa o liy a ti, y a ’ni a n tro p o g e n t a ’sirig a k u c h l i d u c h o r b o ‘l g a n d a s t l a b k i ta b iiy komponentlardan biri hayvonot dunyosi hisoblanadi. Inson olov va tu rli q u r o l l a r g a ega b o 'l g a n d a v r l a r d a n b o s h l a b o q , h ayvonotga faol t a ’sir eta boshlagan. B u n d a n 250 ming yil avval(paleolit davri)dan boshlab inson ularga sezilarli tazyiq o 'tk az a boshladi. Ilmiy taxminlarga q arag an d a , yirik, kam sonli hayvonlar antropogen t a ’sirning dastlabki qurbonlari bo'lishgan. Aniq yozma m a ’lumotlar yo'qligi sababli o ‘tmish davrlardagi a n tropoge n t a ’sir oqibatlari h aqida tayinli bir nim a deyish m ushkul. Doim iy yozma m a ’lu m o tlar p a y d o b o 'l g a n 1600- yillardan bo sh lab insonning h a y v o n o tg a t a ’siri k o i a m i n i m a ’lum m a ’noda kuzatish mumkin. T M X I n in g m a ’l u m o t l a r i g a k o ‘ra , 16 0 0 - y i l l a r d a n to hozirgacha turli t a ’sirlar tufayli sayyoramizdagi qushlarning 94 turi ( 1,9%) va sut emizuvchilarning 63 turi ( 1,5%) qirilib ketgan. Shu jumladan, qushlarning 8 turi (1,6%) va sut emizuvchilarning 47 turi (1%) bevosita antropogen t a ’sir oqibatida y o ‘qotilgan. Y o ‘q bo'lgan turchalar haqida esa t o ‘liq m a ’lum otlar y o ‘q. Hayvonlarning turi, soni va tarqalish areallarining o'zgarishi tabiiy va antropogen t a ’sirlar natijasida r o ‘y beradi (23-jadval). o m il h ir tu ’s ir id a A n tro p o g e n t a ’sirlarni q u y i d a g i uch ta g u r u h g a b o ‘lish mumkin: 1. Hayvonlarni bevosita t o ‘g ‘rid an -to ‘g ‘ri qirib yuborish. Bu ovchilik yoki boshqa m aq sad la rd a hayvonlarni o'idirilishi bilan bog'liq t a ’sirlarni o ‘z ichiga oladi. 2. Insonning turli ishlab chiqarish faoliyatlari natijasida h ayvonlar yashaydigan tabiiy h u d u d la rn in g q isqarib ketishi. y a ’ni y a s h a s h m a y d o n i ( m a k o n i ) va v o s i t a l a r i ( o z u q a , b o s h p a n a )d a n m â h ru m b o 'l g a n h a y v o n la r n in g o ‘z - o ‘zidan qirilib ketishi. 3. A n tro p o g e n t a ’sirlar a t r o f - m u h i t n i n g iflo s la n is h i va landshaftlarning kuchli o ‘zgartirilishi oqibatida hayvonlarning yashash sharoiti og‘irlashuvi bilan bog'liq t a ’sirlardir. H avo, suv, tuproq va o ‘simliklarning zaharli m oddalar, ayniqsa, pestitsidlar bilan ifloslanishi, shovqin, kuchli yorug'lik va b o s h q a salbiy omillarning yuzaga kelishi, y o 'llar, kanallar, elektr tarm oqlari kabi inshootlarning qurilishi, bep o y o n m a y d o n la r n i h a y d a b ekinzorlarga aylantirilishi, o 'rm o n la rn in g kesib yuborilishi, yirik urbanizatsiya m arkazlarining b a r p o etilishi kabi a n tro p o g e n jarayonlar hayvonlarga kuchli salbiy t a ’sir o ‘tkazadi. So'ngi ikki guruhdagi t a ’sirlarni bilvosita t a ’sirlar deb harn ataladi. Keyingi yillarda b irinchi guruhdagi t a ’sirlar hissasi s e z ila rli k a m a y i b b o r m o q d a . M a s a l a n , X V I I a s r l a r d a hayvonlarni bevosita yo'qotish 86% ni, bilvosita y o 'q o tis h esa 14% ni tashkil etgan bo'lsa, X X asrga kelib bu k o 'rsa tk ic h mos ravishda 28 va 72% ni tashkil etm oqda. Aniq yozma m anbalarning guvohlik berishicha, antropogen t a ’sirning dastlabki q urboni u lk an k a p t a r d r o n t b o i g a n . Bu g'ozdan 2 marta yirik, Lichmaydigan, kuchli panjali va qayrilm a tumshuqli kulrang qush H i n d o kea nida gi M a v rik iy oro lid a y ash a g an . 1598-yilda g o l l a n d l a r bu h u d u d la r n i istilo qila boshlashlari bilan bu qushlarga qiron kela boshladi. N atijada 82 y ild a n keyin (1 6 81-y.) bu q u s h n i n g s o 'n g g i v a k i l l a r i abadiyatga yuz tutdi. Y a n a bir misol, Bering ekspeditsiyasi tarkibida ishlagan tabiatshunos olim G.Steller 1741-yili Tinch okeanining shimolidagi K o m a n d o r orollari atro fid a g i sayoz suvliklarda yashovehi dengiz sigirlarini t a ’riflab yozib qoldirgan. Bu uzunligi 6-8 metr, vazni 3 -4 tonna b o ’lgan y u v o sh suv h a y v o n la r i suv o ‘tlari bilan oziqlanganlar. U larning go'shti iste’mol uchun yaroqli va totli b o i g a n i uchun ko ‘plab ovlanishi o q ib a tid a kashf etilganidan bor-yo‘g ‘i 27 yil o 'tib (1768-y.) ular b u tu n la y ovlab tugatildi. X ona ki otlarning avlodidan b o im ish yovvoyi o t-ta rp a n la r XVIII asrlargacha Yevroosiyo dashtlarida keng tarqalgan edilar. B u la r h a m inson t a ’sirida X IX asr boshlariga kelib qirilib k e t d i l a r . I n s o n i y a t t o m o n i d a n a b a d iy y o 'q o t i l g a n y irik h a y v o n l a r d a n yana biri yirik shoxli q o ra m o lla r a v lo d id a n b o ' l g a n tu r d i r . Bu s e r m a h s u l ov h a y v o n i h a m X V II a s r boshlariga kelib y o ‘qotib yuborildi. Bulardan tashqari, karolin t o ‘tiqushi, zebra-kvagga, h avorang otsimon antilopa, qanotsiz gag a rk a, xaltali b o ‘ri, Osiyo S hom burg bug‘usi, kitlarning 6 turi va boshqa shu kabi ko'plab hayvonlar yo‘qotilganlar ro'yxatidan joy oldilar. Insoniyat o ‘tmishidan bunday qayg‘uli misollarni j u d a k o ‘p l a b k e l t i r is h m u m k i n . A f r i k a d a y o ‘q o t i l g a n hayvonlarning 90% i Gavayi orollarida, yo'qotilgan qushlarning 60%i Yevropaliklar istilosidan keyingi davrga to ‘g ‘ri keladi. T o 'l a y o ‘qotilgandan tashqari juda k o'plab hayvonot turlari keskin kamayib, yo‘qolish darajasiga kelib qoldi. M a ’lumotlarga q a r a g a n d a , hozirgi paytga kelib umurtqali hayvonlarning 1000 d a n o rtiq turi ham da um urtqasizlarning ju d a k o ‘plab turlari y o ‘qolib ketish xavfi mavjud. Bunday jonzotlar qatoriga zubr, bizon, kaliforniya kondori, shinshilla, karkidon, sher, gepard, Prjevalskiy oti, qulon, lemur, q o ra kit, fillar, chuchuk suv sadaf molyuskasi, osyotr balig'i va boshqalarni kiritish mumkin. R e s p u b li k a m iz d a a n t r o p o g e n t a ’sirlar o q i b a t i d a t u r o n y o ‘lbarsi va qizil b o ‘ri b u tu n la y yo'q o tilg an b o 'ls a , ch ip o r sirtlo n (g e p a rd ), ilonlar, j a y r o n , tuvaloq, q irg 'o v u l, q u yon, bizg ‘aldoqlarning soni j u d a qisqarib ketdi. Ayniqsa, U styurt qo 'yi(arkal), burama shoxli taka, qora laylak, oqqush, chipor kaltakesak, kapcha ilon, q um charx iloni(efa) kabi jonzotlarning soni xatarli darajada kam ayib ketdi. K o ‘plab hayvon turlari qirilib va soni ozayib ketishi oqibatida insoniyat o'zining oziq-ovqat va xomashyolarga b o ‘lgan ulkan potensial imkoniyatlarini y o ‘qotdi. Bundan tashqari, biosferada yuz b e r a y o t g a n bir q a t o r salb iy j a r a y o n l a r ham h a y v o n o t dunyosidagi o'zgarishlar bilan uzviy bog‘liqdir. |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling