‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

ning asosi» bo‘lsa, Maltusda aholining tez o'sishi kambag‘allikning 
asosidir. V.Petti AngUyaning milliy daromadini ham hisoblab chiqdi. 
Uning hisobiga ko‘ra, Angliyaning pul shaklidagi boyligi barcha 
boylikning faqat 3%iga teng ekan. Xuddi shundan hozirgi davming 
milliy hisob raqamlari yuzaga keldi, unga qarab ishlab chiqarish 
hajmini, bu boylikning aholi o‘rtasida taqsimotini (iste’mol, jamg'arma, 
eksport, ahoh, asosiy sinflar, guruhlar daromadi) va boshqalami bi- 
Ub olish mumkin. Albatta, hozirgi davr bilan solishtirganda bu hisob- 
kitoblarda jiddiy uslubiy xatoliklar bor edi. Masalan, u milliy daro- 
madni aholining iste’mol sarflari yig'indisi deb bilgan, ya’ni jam- 
g'arma, bino, qurilish, asbob-uskuna, yemi yaxshilashga ketgan kapi­
tal qo'yilmalar hisobga olinmasa ham bo‘laveradi, deb noto‘g‘ri o'ylagan. 
Ammo XVII asrdagi Angliya uchun bunday yo‘l ancha realistik edi,

---

chunki jamg‘arma normasi past bo'lgan Angliyaning moddiy boyligi 
nisbatan sekin o‘sayotgan edi. Sal keyinroq V.Pettining bu xatolari 
uning izdoshi Gregori King tomonidan to‘g‘rilandi va XVII asr 
oxiridagi AngUya milliy daromadi nihoyatda to‘g‘ri hisoblab chiqildi.
V.Pettining so‘nggi asarlari ko‘proq aholi, uning o'sishi, joylashuvi 
va ish bilan bandligi masalalariga bag'ishlangan. V.Petti zamondoshi va 
do‘sti, mayda savdogar Jon Graund bilan biigalikda demografik statistika 
faniga asos soldi. 1662-yildan boshlab Angliyada umumiy aholi soni, 
tug'ilish, o‘lim va tabiiy o'sish masalalari bo‘yicha kitoblar yuzaga kela 
boshladi.
6.3. Fransiyada klassik iqtisodiy maktabning vujudga kelishi. 
P.BuagUberning iqtisodiy qarashlari
Agar Angliyada klassik iqtisodiy g‘oyalaming boshlanishi V.Petti 
nomi bilan bog‘liq bo'lsa, Fransiyada P.Buagilber bilan boshlanadi, 
bu g'oyalar Angliyada Rikardo bilan intihosiga etgan bo‘lsa, Fransiyada 
Sismondi bilan yakunlanadi.
Fransiyadagi ijtimoiy-iqtisodiy muhit Angliyanikidan keskin farq 
qilar edi. Fransiyada feodal munosabatlar hali ham kuchli bo'lib, qirollar 
(«qirol - quyosh 
Ludovik XIV») va uning atrofidagilar tomonidan 
qattiq himoya qilingan. Kolber tomonidan olib borilgan siyosat mamlakat 
iqtisodiyotining umumiy rivojiga olib kelmadi. U sanoatni, moliyani 
taraqqiy ettirish tarafdori edi, ammo bu ish qishloq xo‘jaliginmg ziyoniga 
o‘tkazildi, feodal munosabatlar to‘la saqlab turildi (eslang, Angliya buijua 
inqilobi XVII asrda bo'lib o‘tdi, vaholanki, Fransiyada bu inqilob XVIII 
asr oxirida ro‘y berdi), bu esa iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishga to‘siq edi. 
Manufakturalar paydo bo‘ldi, ammo rivoj topmadi. Sex tizimi saqlangan 
bo‘lib, rivojga to'siq edi.
Yer masalasi to‘la hal etilmadi, «Senorsiz yer yo‘q» tamoyili saqlandi, 
mayda yer egaligi, dehqonlaming turli soliq va yig‘imlarga mahkum 
etilganligi ulami bu tizimda yemi yaxshilash va ishlab chiqarishni 
rivojlantirishga rag‘batlantimias edi. Vaholanki, aholining 3/4 qismi 
dehqonlar bo‘lib, ular bu sohada tushkunlikda edi.
Shu sababli bu sohada islohotlar o‘tkazish zarur bo‘lgan, ammo 
unga shu davrdagi tizim halaqit berardi. Ichki bozor tor bo‘lib, 
kapitalistik tadbirkorlikning o‘sishiga yo‘l bermasdi. Bu sinf asosiy soliq

---

to‘lovchi sinf edi, dvoryanlar va dindorlar umuman soliq to‘lamagan, 
shahar burjuaziyasi hali nisbatan kam sonh, soliqlardan ustalik bilan 
bosh tortar edi.
Yana bir muhim to'siq 
bu urushlar edi. Fransiya olib borgan 
urushlar tufayli mablag‘laming asosiy qismi shu urushlarga sarflanardi. 
Qirol saroyidagi bazmi jamshidlar ham davlat xazinasiga katta ziyon 
keltirar edi.
Demak, Fransiyada XVII asming ikkinchi yarmida feodal muno­
sabatlar o'zining cho'qqisiga chiqqan edi (Angliya bilan solishtiring). 
Vaholanki, Angliyada buijua inqilobi bo‘lib, kapitalistik munosabatlar 
tez shakllana boshladi. Fransiyada yuqori tabaqa barcha yeming egasiga 
aylandi, dehqonlar shaxsan ozod bo'lsalar ham, feodal majburiyatlar 
nihoyatda ko‘p edi. Xo'jalikdagi kapitalistik uklad nihoyatda sekin 
rivojlandi, ichki bozor xiyla tor edi, xalq xo'jaligida natural xo‘jalik 
asosiy bo‘lib, sanoat rivoji past bo'lgan. Faqat zeb-ziynat buyumlari 
va parlyumeriya mahsulotlari tayyorlash bo'yichagina Fransiya Yevropada 
yuqori o‘rinda edi.
Ana shunday sharoit Fransiyaning XVII asr oxiri 
XVIII asr 
boshidagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli klassik iqtisodiyotning Fransiyadagi 
asoschilaridan biri bo'lgan Per Buagilber (1646-1714)ning iqtisodiy 
qarashlariga katta ta’sir ko‘rsatdi. Per Lepezan 
iqtisodchining asl 
familiyasi bo‘lib, de Buagilber - bu oila yer pomestyesining nomi edi. 
Lekin tarixda Per Buagilber nomi saqlanib qoldi. Per Lepezan de