‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

hosi to‘g‘risida uch xat» (1809) va boshqa asarlari pul va pul muammo- 
larini tahlil qilishga bag‘ishlandi. Millning harakati bilan 1817-yilda 
uning asosiy asari bo‘lgan «Siyosiy iqtisod va soliq solishning bosh- 
lanishi» chop etildi. 1824-yilda yozilgan «MUliy bank tuzishning rejasi» 
asari esa uning vafotidan keyin bosilib chiqdi.
Rikardo umrining oxirgi 4 yilini Angliya parlamenti a’zosi sifatida 
o'zining iqtisodiy g‘oyalarini amalga oshirish uchun sarfladi. Parlamentda 
«non qonunlari»ni bekor qilib, iqtisodiyotni savdo va matbuot, 
yig'ilishlar erkinligini qo'llovchi nutqlar bilan chiqqan. 1821-yilda 
Rikardo tomonidan siyosiy iqtisod klubi tashkil etilgan.
Tadqiqot predmeti «daromadlar taqsimotini boshqaruvchi qonun- 
larini aniqlash»dan iboratdir. Ishlab chiqarish (moddiy ne’matlar) 
sohasida yuzaga keladigan daromadlar taqsimlanishining obyektiv 
qonunlarini aniqlash bosh vazifadir.
U Smitning g'oyalarini qo'llash bilan birga uni to'ldirdi va qarshi 
fikrlami ham ilgari surdi. U kapitalistlar va ishchilaming manfaatlari 
bir-birlariga qarama-qarshi ekanligini ochib berdi, yer egalarining 
manfaati ishchi va kapitalistlamikiga qarshi deb uqtiradi.

---

A.Smit kabi D.Rikardo ham mantiqiy abstraksiya usulini keng 
qo'llagan.
Rikardoning asarlari iqtisodiyot fanining predmeti va metodini 
aniqlashda, iqtisodiy tadqiqot metodologiyasini amaliy ishlab chiqishda 
muhim o‘rin tutadi. Uning fikricha, jamiyatning sinfiy tuzilishi uning 
iqtisodiy faoliyatida hal qiluvchi o‘rinni egallaydi. Siyosiy iqtisodning 
asosiy vazifasi «yer mahsuloti» (ya’ni milliy daromad va milliy boylik)ni 
uch asosiy sinf o‘rtasidagi taqsimoti qonunlarini aniqlashdan iborat. 
Bu taqsimot ishlab chiqarish sharoiti va manfaatlaridan kelib chiqishi 
kerak edi va bu Rikardoning yutug'i edi, ammo uning xatosi shuki, 
taqsimot usulini moddiy ne’matlami ishlab chiqarish usuli bilan bog'liq 
qilib qo'ygan. U mantiqiy abstraksiya metodidan foydalandi, ijtimoiy 
fanlarda aniq fanlaming usuli, ayniqsa, ilmiy deduksiyani keng qo‘lladi. 
U o‘z konsepsiyasi asosiga qiymat qonunini, ya’ni tovarlaming 
qiymatini sarflangan mehnat bilan aniqlashni qo'ydi. Faqat bir omil - 
«Mehnat» qiymatining asosida yotadi, deb yozadi olim. Boshqa iqtisodiy 
kategoriyalar shu qonunga qanchalik mos kelish-kelmasligini o‘rgandi. 
Rikardo kapitalizmni jamiyatni tashkil etishning yakkay-u yagona tabi­
iy va abadiy shakli deb o‘ylagan.
Rikardo qiymat qonunini ishlab chiqishda Smitning qisqacha xulo- 
salariga suyandi va ulami rivojlantirdi. U tovaming ikki faktori: iste’mol 
va almashuv qiymatlarini yanada aniqroq o‘rgandi (masalan, nonni 
yeyish va sotish mumkin). Foydalilik (iste’mol qiymati) almashuv qiy- 
matining zaruriy sharti, ammo uning o'lchovi bo‘la olmaydi. Barcha 
tovar-laming almashuv qiymati va ulami ishlab chiqarishga ketgan 
mehnat sarflari va chiqimlari bilan aniqlanadi. Almashuv qiymati har 
doim nisbiy bo'lib, boshqa tovar yoki pulning ma’lum miqdorida o‘z 
aksini topishi tufayli Rikardo absolut qiymat ham bo'lishi kerak, degan 
masalani qo‘ydi. Bu qiymat substansiyasi mehnatdagi mehnat miqdori- 
dir. Almashuv qiymati absolyut qiymat ro'yobga chiqa oladigan zaruriy 
va yagona mumkin bo‘lgan shakldir. Lekin Rikardo bu g‘oyani umrining 
oxirida tugallanmagan asarining «Absolut va nisbiy qiymat» bobida beigan, 
ya’ni fikr mantiqiy oxiriga yetkazilmagan. Marksning fikricha, Rikardo 
qiymatni faqat miqdoriy tekshirdi, tarixdan tashqarida o‘rgandi, ya’ni 
mehnatni qiymat bilan yaraluvchi mahsulotning tabiiy xususiyati va bu 
jarayonni barcha ijtimoiy tuzumlaiga xos deb o'yladi.

---

Rikardo Smitning g‘oyalarini to'ldirdi. Agar Smitning g‘oyasi 
bo'yicha qiymat oddiy tovar ishlab chiqarishda sarflangan mehnat 
bilan aniqlansa, kapitalistik ishlab chiqarishda bu qiymat realizatsiya 
qilinadigan daromadlardan iborat edi. Rikardo qiymatni aniqlashda 
sarflangan mehnatdan foydalandi.
Rikardo ish haqining tovar qiymatiga ta’sirini rad etdi. «Masalan,
- deydi u, - agar mehnat unumdorligi oshmay turib, ish haqi ko'taril- 
sa, bundan tovar qiymati o‘zgarmaydi. Boshqa sharoitlar o'zgarmagan 
holda, bu holat tovar bahosiga ham ta’sir etmasligi kerak, faqat ish 
haqi va tovar bahosidagi foyda o‘rtasidagi nisbatni o‘zgartirishi mumkin». 
Kapitalistlar erkin raqobat sharoitida ish haqi o‘sishini bahoga ko'chira 
olmaydi va foydaning bir qismidan mahrum bo'lishga majbur. Bu qoida 
katta ijtimoiy-siyosiy xarakterga ega, chunki Smit ishchilaming ish 
haqini oshirish uchun kurash befoyda, negaki ish haqi oshsa, baho­
lar ham oshadi, degan fikrda bo'lgan (real daromad o‘zgarmaydi). Ish 
haqi oshganda baholar o'zgarmaydi, kapitalistlaming foyda normasi 
kamayadi.
Rikardo Smit kabi qiymatning mehnat nazariyasini kapitalistik ishlab 
chiqarish sharoitida qo‘llashda katta qiyinchilikka uchradi. Qiymatning 
ishlab chiqarish bahosiga ayianish muammosiga e’tibor berdi va uni hal 
etishga urindi. Real hayotda kapitaldan olinadigan foyda shu kapitalning 
miqdori bilan aniqlanadi yoki foyda normasi mo'tadillashish tenden- 
siyasiga ega. Ammo tovarlar ulami ishlab chiqarishga sarf bo‘lgan jonli 
mehnat sarflariga mos ravishda bir-biriga almashsa, bunday bo‘lishi 
mumkin emas. Bu holda kapitalning organik tuzilishi (C / Y) past 
bo'lgan yoki kapitali tez aylanuvchan tarmoqlar boshqa oiganik tuzilishi 
yuqori bo‘lgan va kapitali sekin aylanuvchan tarmoqlarga nisbatan 
ustunlikka ega bo'ladilar. Birinchilari ko‘proq mehnat sarflaganlari uchun 
tovar bahosi nisbatan yuqori bo‘ladi va kattaroq foyda oladi. Ammo 
bunda kapital shu tarmoqlarga oqib o'tar edi va ikkinchi tarmoqlaiga 
oqib o‘tmas edi, natijada ikkinchi tarmoqlar rivojlanmasdi. Bu qarama- 
qarshilikni hal etish uchun Rikardo Smitning qiymat nazariyasini 
o'zgartirdi. Ammo ishlab chiqarish bahosi va o'rtacha foydani oraliq 
bo‘g‘inlami tahlil qilish va qiymat qonuni asosida hal etish o‘miga bu 
kategoriyalami qiymat qonuniga keltirishga urinadi. Bu bosqichda Rikardo 
awalgi, ish haqi tovar qiymatiga amalda ta’sir etmaydi, degan tezisidan

---

voz kechdi. U, kapital tarkibi va aylanmasidagi farqlar mehnatga turlicha 
haq to‘lash tufayli qiymatga ham ta’sir etadi, degan fikmi berdi. Ammo 
bu g‘oya mantiqiy yechimga ega emas edi.
Rikardo ish haqi, foyda va renta masalalarini yechishga katta hissa 
qo'shdi. U Smit kabi asosiy uch sinfiiing dastlabki daromadlari masalasiga 
e’tibor berdi. U mehnatni tovar deb (aslida ishchi kuchi tovar) hisoblab 
mehnatning bozor bahosi (ish haqi) tabiiy baho bo‘ladi va shu atrofda 
o‘zgaradi; tabiiy baho deganda ishchi kuchining qiymatini tushungan. 
Rikardo masalaga tarixiy an’analar asosida yondashishga urinsa ham, 
mehnatning tabiiy bahosini jismoniy minimumga tenglashtiradi. Masa­