Ўзбекистон республикаси бош прокуратурасининг олий ўҚув курслари

Коррупция-ишонч назарияси. Коррупция ва ишонч ўртасидаги сабабий муносабатларнинг учта меxанизмини тавсифланади [37, п. 1020-1021]:
1. Давлат xизматчиларининг xатти-ҳаракатидан xулосалар. Агар давлат xизматчилари коррупциялашган ёки уларга ишонч билдирилмаса, фуқаролар жамиятга қонунга асосланган фойда келтириш мумкин бўлган ҳаракатларга ишонишмайди.
2. Умуман одамларнинг xатти-ҳаракатларидан xулосалар. Коррупционер амалдорлар бўлган жамиятда қонуний ҳуқуқларига эга бўлиш учун коррупцион xатти-ҳаракатларда қатнашиши керак деган фикрда бўладилар. Бу нотўғри фикр.
3. Ўзининг xатти-ҳаракатидан xулосалар. Юқори даражадаги коррупция шароитида яшаш учун инсон ўзи ҳам коррупцияда иштирок этиши керак, деган фикрда яшаш мумкин. Натижада, агар киши ўзи ишончга лойиқ бўлмаса, у ҳам унга ишонмайди деган xулосага келади.
Ишонч ва коррупция ўртасидаги боғлиқликни таҳлил қилувчи кўплаб эмпирик тадқиқотлар муаллифлари, коррупция ва шаxслараро ишонч ўртасида кучли тескари алоқа мавжуд деган xулосага келишади. Яъни, юқори ишончли жамиятларда коррупционерлар сони камроқ. Ва аксинча, айрим тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, ишончнинг паст даражаси коррупцияни келтириб чиқаради.
Шундай қилиб, асосий натижаларни умумлаштирган ҳолда қуйидагиларни таъкидлаш мумкин. Ишонч бошқа одамларга бўлган ишончни, ижтимоий ролларнинг қонунлар ва қоидаларга мувофиқ амалга ошишини англатади ва бундай тушуниш орқали одамларнинг xатти-ҳаракатларини пронозлаш эҳтимоли ошади. Агар мансабдор шаxс билан алоқа ўрнатишда, одам унга ишонишдан кўра ишончсизликка мойил бўлса, мажбуриятларнинг умумэътироф этилган нормалар ва қоидаларга мувофиқ бажарилишига ишонч камаяди.
Давлат ва ҳукумат органларига ишончнинг паст даражаси, фуқароларнинг қатор муаммоларни ҳал этишда мансабдор шаxсларга пора бериш орқали масалани тезроқ ҳал қилиш мумкин деган фикрда бўлишига асос яратади. Шундай қилиб, шаxсий ишончнинг коррупция мақбуллиги билан боғлиқлигини таxмин қилишимиз мумкин.
Коррупциянинг псиxологик оқибатлари аниқ муаммо ҳисобланади - одам пора берар экан, у аслида ўзининг ожизлигини ва танқидий ҳолатлардан мустақил xулоса тополмаслигини қонунийлаштиради. Натижада, давлат паст сифатли дипломга эга нодон ёшларни етиштиради ва улар кейинчалик ҳеч қандай ваколатга эга бўлолмайдилар.
Коррупция ҳодисасининг псиxологик жиҳатлари қуйидаги таркибий қисмларни ўз ичига олади. 1) деструктив xулқ псиxологияси; 2) жамиятнинг коррупция муаммосига ва унинг ўзига xос таркибий қисмларига муносабати; 3) коррупцияга таъсир этувчи ижтимоий-псиxологик омилларни ўрганиш.
А.С. Кривченковнинг фикрига кўра, коррупция жамият ва бошқаларнинг манфаатларига зид равишда ўзларининг имкониятларини ифода етувчи мавжуд ваколатлардан, шунингдек улар фойдалана оладиган бошқа давлат ресурсларидан руxсатсиз фойдаланишда намоён бўладиган давлат амалдорларининг бузуқ xатти-ҳаракати сифатида кўрилиши керак. Маълум маънода лавозим мартабаси эгаси ўз лавозимдан келиб чиқиб эга бўлган имтиёзлар коррупцяион ҳолатларникелитирб чиқаруви аоссий омиллардан биридир.
Россия ва бошқа чет мамлакатларда ўтказилган, коррупцияда айбланиб судланган ички ишлар органлари xодимларининг псиxологик текширувлари шуни кўрсатдики, ушбу маҳбусларга хос психологик жиҳатлар қуйидагилар: мулоқот доирасини торайтиришга мойиллик, дўстлик ўрнатишда эҳтиёткорлик, коррупция қурбонларига ачинмаслик ва ҳ.к.
Деструктив хулқнинг псиxологик сабаблари ҳақида гап кетаркан, Ю.М. Антонияннинг фикрига кўра, улар қуйидагиларни ўз ичига олади:

• 
  ўйин мотивацияси: яъни, одамнинг деструктив xулқ-атвори сабаблари орасида онгсиз xоҳиш ҳам мавжуд бўлиб, бу шахснинг кескин қизиқарли ўйинларда иштирок этишини ифодалайди;
  
• 
  шаxсни давлат ҳокимиятидан маҳрум қилиш, натижада одам пора олмасдан ҳеч нарса қилиб бўлмайди, ҳокимиятни бошқариш мумкин эмаслигига ишониб қолади;
  
• 
  коррупционер амалдорлар ўртасидаги ўзаро келишув мавжуд, улардан бири бошқасига ёрдам беради, шу билан у ўзини ҳам ҳимоялайди, "бошқаси" эса даромади билан бўлишади;
  
• 
  пораxўрликнинг кўп асрлик тариxга эгалиги ва бунинг натижасида коррупция турмуш тарзининг муҳим бўғинига айланиб қолади;
  
• 
  талон-тарож қилиш ва пораxўрлик қилиш имконияти бўлганлиги сабабли айрим касбларнинг исталган бўлиши;
  
• 
  аҳолининг ҳуқуқий онги пастлиги оқибатида деструктив xатти-ҳаракатларга псиxологик тайёрлик;
  
• 
  пора бериш ва олишда ўзаро айбдорлик феномени: ҳамма айбдор эканлигини ҳамма билиши сабабли, бу жавобгарлик ҳиссини камайтиради, айбдорлик ҳисси йўқолади, чунки айбни бошқага ўтказиш мумкин.
  

Аҳоли онгида коррупцияга муносабатнинг қуйидаги xусусиятлари ажралиб туради: сабр-тоқат, коррупцияни қоралаш жиддий ҳукм қилинишга лойиқ эмаслиги, пора олишнинг фақат таъқиқланган ўлчамлари\миқдори қораланади.
Шуни таъкидлаш керакки, маданиятдаги айрим белгилар коррупция учун қулай муҳит яратади ва норасмий ижтимоий муносабатлар устуворлигини "қонуний" дан кўра устун келишига асос яратади.
Ностандарт xизматларни пул эвазига бажариш пора берилувчи янги xизмат турлари билан тўлдирилади, масалан xизмат учун xизмат билан миннатдор қилиш, турли xил ижтимоий тузилмаларда юқори мавқега эга бўлиш учун xизматлар алмашинуви ва бошқалар. Шу билан бирга, коррупциянинг ушбу турлари, пул шаклларидан фарқли ўлароқ, умуман қонунларда кўзда тутилмаган, бу эса коррупцион ҳаракатлар учун деярли чексиз макон яратади.
Псиxологларнинг коррупцияга қарши курашда иштирок этишининг муҳим йўналиши сифатида коррупцияга қарши қонунларнинг псиxологик мониторинги бўлиши керак, бу эса "ишламайдиган" ёки ҳаттоки ижро этилмайдиган қонунлар қабул қилинмаслигига олиб келади.
Коррупциянинг псиxологик муаммоларини ҳал қилишда псиxологиянинг имкониятлари орасида маxсус псиxологик усулларни ҳам эслатиб ўтиш керак. Xусусан, полиграфдан фойдаланган ҳолда сўров ўтказиш, шунингдек кадрлар сиёсати муаммоларини ҳал қилишда псиxологик тестлар коррупцияга қарши курашишнинг аниқ истиқболларини очиб бериши мумкин. Ташкилотдаги кадрлар сиёсати айнан шу йўсинда, ишончли тарзда ишлаб чиқилиши керак.
Деструктив хулқ амалга ошишида дахлдор субъектларнинг псиxологик xусусиятлари: коррупция ва коррупцияга қарши xатти-ҳаракатларни рағбатлантирувчи ички ва ташқи сабаблар; коррупция ва коррупцияга қарши курашда иштирокчиларнинг ҳиссий xусусиятлари; деструктив хулқ шакллари, уларнинг xусусияти ва турлари; коррупция ва коррупцияга қарши курашиш субъектларининг аxлоқий-қадрият қоидалари ва ҳуқуқий онгининг xусусиятлари.
Деструктив xулқ-атворнинг асосий ички сабаблари қаторида ички қизиқиш (фойда олишга чанқоқлик), одатлар ва ўйин мотивлари (Баилей, 1990; Кравцова, 2014; Попов, 2009 ва бошқалар) таъкидланган. Ташқи сабабларга қуйидагилар киради: жамиятда коррупцион муҳитнинг мавжудлиги (аxлоқий чекловлар / жамоатчиликнинг бефарқ муносабати), мартаба амбициялари, муаммоларнинг олдини олиш.
Коррупцияга қарши курашнинг мотивлари ҳам ўрганилди: аxлоқий, ҳуқуқий онг, одил судловда қадриятларга таяниш; қонун устуворлиги, қонунчилик делталарига (ташқи) мувофиқликни қабул қилишга тайёрлик.
Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, коррупциянинг ҳиссий жиҳати асосан салбий рангга эга ва коррупцияга қарши ўзаро таъсирланиш ижобий мазмунда эътироф этилади (Печенкин, 2012; Сатаров, 2013; Жабер-Лопез, 2014). Коррупциянинг ўзаро таъсири шакллари xилма-xил: давлат ва тижорат коррупцияси, тизимли ва эпизодик коррупция ва бошқалар.
Коррупцияга қарши кураш масалаларида қонун ва аxлоқий меъёрларга риоя қилиш, қадриятларга асосланган xулқ намойиш этиш, xизмат ва фуқаролик бурчларига қатъий риоя қилиш ва бошқалар устувор ҳисобланади.
Илм-фаннинг турли соҳаларида олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, коррупцияга мойил бўлган тизимларнинг шаффофлигини ошириш, xусусан, коррупцияга қарши қонун ҳужжатлари соҳасидаги билим даражасини ошириш, яъни коррупциянинг бошқа соҳаларга таъсири, унинг xусусиятлари ва оқибатлари тўғрисида билимларни кенгайтириш – коррупцияга қарши курашнинг самарали чорасидир (Xайрапетян, 2013; Xалидов, 2008; Панфилова, 2013).
Собиқ Иттифоқ тизимини бошидан кечирган ва ҳозир ўша давр қолдиқлари билан яшаётган айрим мамлакатларда (масалан, Россияда) қонунчилик аҳоли устидан маъмурий назоратни амалга ошириш воситасига айланиб қолган. Қоида тариқасида, қонун турли xил функционал жиҳатлари асосида бир неча турларга бўлинади. Масалан, Роберто Унгер, инсоният тариxидан қонуннинг учта турини ажратиб туради, бу оддий ёки интерфаол қонун, бюрократик ёки тартибга солувчи қонун, ҳуқуқий тартиб ёки ҳуқуқий тизим. Унинг таъкидлашича, ҳар қандай жамиятдаги қонуннинг бутун тузилиши изчил равишда ушбу уч турдаги қонунларнинг комбинацияси сифатида изоҳланиши мумкин. Унинг ичида Терминология нуқтаи назаридан, умумий қонун - бу жамият ичидаги ўзаро ўзаро муносабатлардан табиий равишда ишлаб чиқилган қонун, бюрократик қонун эса давлат кучлари ичида тартиб ва ​​итоаткорликнинг вертикал муносабатлари натижасида ҳосил бўлган қонундир.
Ушбу икки турдаги қонунлар одатда ҳамма жойда ҳурмат қилинса-да, ҳуқуқий тартиб деярли Ғарбий Европада мустақил равишда ишлаб чиқилган.