Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги республика таълим маркази

Мен ўтирдим иш тикдим,
Иккита игна йўцотдим,
Ла-ла-ла, чиқиб кетсин бир бола,
Унинг оти Наргиза, -
деб бирма-бир болаларни чақиради. Ҳамма бола- лар чиқиб, энг охирида қолган бола ўйинни бош- лайди. У чап қўлини орқасига қилиб, бармоқлари- нинг учларинигина кўрсатиб туради. Ўнг кўли би- лан чап кўлини мадкам қисиб туради. Кейин ўртоқ- ларига: «Ўрта бармоғимни топ», дейди. Болалар диққат билан унинг кўлига қараб, ўрта бармоғини қидира бошлайди. Болалардан биттаси бир бармоқ- нинг учини маҳкам ушлайди. Агар тортувчи тўғри топса, бармоқ яширган бола шартга биноан кўшиқ ёки шеър айтиб бериши мумкин. Агарда топувчи бола бармоқни тўғри топа олмаса, ўзи ютқазган ҳисобланади ва ўйин шартини бажаради. Ўйин шу тариқа давом этади.
ЖАМБИЛ
Бу ўйинда ўқувчилар 2 та гуруҳга бўлинадилар. Ўйинчилар - иштирокчилар асосан ҳар икки гуруҳ- да 5-6 тадан бўлади. Биринчи гуруҳ ўйинчилари белгиланган узоқликдан тўпни катакчалар ичида тахланган тошчаларга отишади. Катакнинг ичида- ги тошлар сони 4 та бўлади. Агар тўп думалатил- ганда катак ичидаги тошлар йиқилса, иккинчи гуруҳ ўйинчиларидан бири жамбил атрофини тўп билан кўриқлайди. Агар биринчи гуруҳ ўйинчила- ри тошларни катакларга кўйиш учун яқинлашган- да кўриқловчи уни копток билан урса, бу ўйинчи ўйиндан чиқади. Агар шу гуруҳ тошларни катак- ларга аниқ кўйиб чиқса, бу гуруҳ ютган ҳисобла- нади. Агар қўёлмаса, улар ютқазган ҳисобланиша- ди. Ўйин шу тариқа давом этади.
ҚОЛАДИ-КБТЛДИ
Ўйинда бир бола бошловчилик қилади. Қолган болалар айлана ҳосил қиладилар. Бошловчи ўрта- да туради ва турган жойида айланиб, 1 дан 15 гача санайди-да, кўққисдан бир болани кўрсатиб, бир қушнинг номини айтади. Номи айтилган қуш қишда Ўзбекистонда. қолса, кўрсатилган бола бош- ловчи бешгача санагунча «қолади» деб, агар қишда иссиқ ўлкаларга учиб кетса, «кетади» деб жавоб бериши керак. Мабодо номи айтилган қуш Ўзбе- кистонда яшамаса, «яшамайди» деб, агар қишда келса, «келади» деб айтиши лозим.
Агар жавоб беш (5) саноғидан кейин берилса ёки жавобдан адашилса, кўрсатилган бола ўртага чи- қиб ўйнаб, ашула ёки шеър айтиб беради ва ке- йинги ўйинларда бошловчилик қилади.
ҚОРБОБО
Ўйиндан мақсад болаларни жамоа бўлиб ўйнаш- га, чаққон, эпчил бўлишга ўргатиш.
Ҳамма болалар айлана бўлиб туради ва санала- ди, саноқдан кейин ким охирида қолган бўлса, ўша бола қорбобо бўлади. Шу айлана ичида болалар ўйин бошланиши билан қорбобо уларни тутиб олмасли- ги учун қочадилар, шарти шуки, болалар чизиқ- дан чиқиб кетмасликлари керак. Агар қорбобо би- рорта болага кўлини теккизса ҳисоб, ўша бола шу ернинг ўзида музлаб қолади. Ҳамма болалар муз- лаб қолганидан кейин ўйин тугайди. Кейин яна бошқа қорбобо тайинланиб, ўйин давом этади.
БЎЁҚ СОТУВЧИ
Ўйинда иштирок этувчилар бўёқ сотувчи, бўёқ олувчи ва <>бўёқ» болалар бўлишади. Болалар сони тўрттадан кўп бўлиши керак. Ўйинбоши иштирок- чиларга бўёқларнинг номларини қўйиб чиқади. Бўёқ сотувчи бўёқлар ёнида туради. Бўёқ олувчи эшикни тақиллатади. Бўёқ сотувчи олувчини ки- ритади. Харидор ранглардан бирини танлайди ва: «Шунга неча сўм берай?» деб сўрайди. Сотувчи унинг нархини айтади. У неча сўм деса, олувчи сотувчининг қўлига шунча уради. Шунгача номи айтилган «бўёқ» қочиб, анча ерга бориб олиши ке- рак. Олувчи уни қувлаб кетади, агар ушланса, асир бўлади. Ушлай олмаса, «оўёқ» яна келиб қаторга ўтиради. Ўйин ҳамма «оўёқлар» сотилгунча давом этади.
ЗОВУРДАГИ БЎРИ
Зал ўртасига бир-биридан 60-70 см узоқликда икки ёнма-ён чизиқ ўтказилади, у зовур вазифа- сини ўтаб беради. Бир ва иккита бошқарувчилар, яъни бўрилар зовурда турадилар. Қолган ўқувчи- лар эчкилар ҳисобланадилар. Эчкилар залнинг бир томонидаги чизиқларда - ўз уйларида бўладилар. Залнинг нариги томонига яйловни тасвирлайдиган чизиқ чизилади. Ўқитувчининг ишорасига биноан эчкилар уйларидан чиқиб, зовурдан сакраб, яйлов- га чопиб ўтадилар. Бўрилар эса уларни тутишга ҳаракат қилади.
Ҳар бир югуришдан сўнг қўлга тушган эчкилар санаб чиқилади. Шундан сўнг янги «бўрилар» сай- ланади. Энгчаққон иштирокчилар рағбатлантири- лади.
ҚУЁНЛАР, ҚОРОВУЛ ВА ОВЧИ
Майдончанинг бир томонида тўртта тўртбурчак (қуён уяси), қарама-қарши томонда эса ярим ай- лана - қоровулхона чизилади. Чизиқнинг шу томо- нидан полиз ажратилади. Майдончанинг ўртасида 25-30 см баландликда арқон - девор тортилади. Бо- лалар тўрт гуруҳга бўлиниб, тўртта уяга жойлаша- дилар. Қоровулхонада эса бошқарувчилар - қоро- вул ва овчи туради.
Ўқитувчининг ишорасига кўра, қуёнлар уйлари- дан чиқиб, девордан ошиб, полизга ёпириладилар. Ўқитувчининг ишораси билан қоровул уч марта чапак чалади, яъни «ўқ отади». Ўқ отилгандан сўнг қоровул билан овчи биргаликда қуёнларни уйла- ригача қувлаб борадилар.
Қўлга тушганлар санаб чиқилгач, қуёнлар ўз уй- ларига, қоровул ва овчи эса қоровулхонага қайта- дилар. Бошқарувчилар алмаштирилиб, ўйин қайта давом эттирилади.
БОЙҚУШЧА
Майдончада бойқушча яшайдиган уя ажрати- лади (чизилади). Қолган ўйинчилар эса капалак, чи- гиртка ва қушчалар бўладилар. Улар зал бўйлаб қўлларини худди учаётгандек ҳаракат қилдириб, эркин югуриб юрадилар. Ўқитувчи «тун», деганда ҳаммалари таққа тўхтаб, капалакнинг қанот қоқиши, чигирткалар қўлларига таяниб туриши ва ҳоказо ҳолатини ифодалаган ҳолда қимирламаслик- лари керак. Худди шу буйруқдан сўнг бойқушча уясидгш чиқиб, ким ухлаётганини текшириб чиқа- ди. Агар кимда-ким қимирлаб қолса, бойқушча уни қўлидан ушлаб, ўз уясига олиб кетади. 15 сония- дан сўнг ўқитувчи «кун», дейди. Шунда бойқушча учиб кетади, ҳамма ўйинчилар бемалол югуриб юра- верадилар. Бойқушча кимни ўз уясига олиб келган бўлса, ўша ўйинчига жарима балл берилади.
МУШУК УЙҚУДА
Болалар доира ичида мушутснинг атрофида ўйин- га тушиб, қуйидаги ашулани айтиб юрадилар: «Му- шук ухламоқда, мушук ухламоқда ўзининг инида». Ўқитувчининг кўрсатмасидан сўнг мушук ўйинчи- лар (сичқонлар)ни ушлаб олишга (қўлларини текки- зишга) ҳаракат қилади. Сичқонлар ҳар томонга югу- риб кетадилар. Кимга қўлини теккизса, у «мушук» бўлади ва қолган сичқонларни тутишга ёрдам бера- ди. Сичқонлар доирадан югуриб чиқиб кетганлари- дан кейин, «мушуклар» орқага - ўз инларига, яъни доира ўртасига қайтадилар. Ўйин иштирокчилар- нинг ҳаммасини ёки бир қисмини ушлагунча да- вом этади. Сўнгра янги ўйинбоши сайланади.
БЎШЖОЙ
Ўйинда бошқарувчидан ташқари ҳамма ишти- рокчилар бир-биридан бир қадам ораликда айла- на ҳосил қилиб турадилар. Бошқарувчи айлананинг атрофида юра туриб, ўйинчилардан бирини аста туртади ва у ёки бу томонга қараб югуради. Қўли теккан ўйинчи эса қарама-қарши томонга югуриб тезроқ ўз ўрнини, яъни бўш жойни эгаллаб олишга ҳаракат қилади. Айлана атрофидан югуриб келиб, бўш жойни биринчи бўлиб эгаллаб олган ўйинчи ўша ерда туриб қолади. Етиб кела олмаган ўйинчи бошқарувчи бўлади. Ўйин яна давом эттирилади.
КАПАЛАКЧА
Ўйинга тайёргарлик асносида иштирокчилар- нинг ҳаммаси қўлларида елимдан, картондан ёки қоғоздан ясалган «капалаклар» бўлиши керак. Она- бошининг кўлида эса капалакларни тутадиган тўрча бўлади.
Ўйинбошининг кўрсатмасидан кейин капалак- лар майдон бўйлаб «уча» бошлайдилар. Онабоши эса уларни орқасидан қувлаб «капалак»ларни ушлаш учун кўлидаги тўрчани «капалаклар»нинг бошига кийгизади. Тугилган «капалак» онабоши билан жой алмашади. Ўйин шу тариқа давом этади.
ҚУМЛИ ХАЛТАЧАНИ ОТИШ
Майдончада иккита чизиқ бир-биридан 20-30 м масофадаги оралиқда чизилади. Иштирокчилар- нинг ҳаммаси биринчи чизиқ олдида саф тортиб турадилар.
Иштирокчилар ўқитувчининг кўрсатмасидан кейин қўлларида ушлаб турган қумли халтачани орқага бошдан ошириб, иложи борича узоқроққа отадилар. Сўнгра халтачаларнинг ёнига келиб, ер- дан оладилар. Ҳаммага «Марш» кўрсатмаси бери- лиши билан иккинчи чизиқ томонга югуриб кета- дилар. Чизиқдан ким биринчи бўлиб ўтса, ўша ўйинчи ютган ҳисобланади.
ТЎП ЧИЗИҚ ОРҚАСИДА
Майдончага тўғри чизиқ чизилади, иштирокчи- лар эса чизиқнинг орқасида турадилар. Болалар- нинг орасидан битта «онабоши» сайланади. Она- бошининг қўлида тўп бўлади.
Ўқитувчининг кўрсатмасидан сўнг онабоши тўпни олдинга қаратиб отади. Барча иштирокчи- лар чизиқдан чиқиб тўпнинг орқасидан югуради- лар, тўпни ушлаб олиб яна чизиқ томон югуради- лар. Тўп билан югуриб кетаётганида ўйинчилардан бирортаси унга кўлини теккизса, унда дарҳол тўпни орқага ташлаш керак. Тўпни бирор ўйинчи олиб, чизиқнинг орқа томонига ўтказиши керак.
ШИМОЛ ВА ЖАНУБ ШАМОЛЛАРИ
Иштирокчилар ичидан учта ўйинчи сайланади. Биринчи ўқувчи ўйинбоши, иккинчи ўқувчи «ши- мол шамоли», учинчи ўқувчи эса «жануб шамоли» вазифасини бажарадилар. Ўйинчилар эса майдон- ча бўйлаб жойлашиб турадилар.
Ўҳитувчининг кўрсатмасидан кейин «шимол шамол^» иложи борича кўпроқ ўқувчиларнинг кўлларига тегиб музлатишга ҳаракат қилади. «Жа- нуб шамоли» эса «музлатилган» ўқувчиларнинг қулларига. қўлларини теккизиб «озод қилишга» ҳара- кат қилади. Ўйин бир неча марта ўйналгандан сўнг янги ўйинбоши сайланади.
ЮЛДУЗ
Ўйинда 6 та бола иштирок этади. Бу ўйин беш қиррали юлдуз шаклида ўйналади: ҳар бир бур- чакда биттадан бола туради, олтинчиси эса мар- казда. Марказдаги бола атрофидаги бирорта бола- нинг исмини айтиб, ўша исми айтилган боланинг ўрнига бориб туради. Номи айтилган бола эса мар- казга қараб юриши керак. Ким олдин борса, ўша ютган бўлади ва ўйинга бошчилик қилади. Етиб келолмаган ўйиндан чиқади ва унинг ўрнига бош- қа бола туради.
ҲАММА ЎЗ БАЙРОҒИГА
Бу ўйинда 20 та ўйинчи қатнашади. Улар беш- тадан (5) бўлиб тўрт гуруҳга бўлинадилар. Ўйинни бошқараётган киши ҳар бир гуруҳнинг бошлиқла- рини ўз ёнига чақириб, уларнинг қаерда туриши кераклигини айтади. Гуруҳ сардорлари айтилган жойда ўнг қўлларини кўтариб «байроқ бўлиб» ту- ришлари керак. Ўйинбоши: «Ҳголмаўз байроғига!» дейиши билан болалар югуриб бориб ўз сардорла- рининг орқасида тизилиб турадилар. Қайси гуруҳ олдин тизилса, ўша гуруҳ «биринчи» (яъни, ғолиб) номини олади.
МБНИНГ ЖОЙИМ ҚАНИ
Бу ўйинни бир нечта болалар ўйнайдилар. Улар ўзлари учун айлана «уйчалар» чизиб оладилар. Ўйин бошлиғи: «Қадам бос», дейиши билан болалар 100 метр масофага югуриб кетадилар. Бошлиқ эса бир «уй» га жойлашиб олади ва қўлини тепага кўтара- ди. Шу пайт ҳамма югуриб келади. Кимга жой ет- маса, ўша ютқазган ҳисобланади ва ўзи билган шеърлардан бирини айтади ёки ўйнаб беради.
ТЎРТТА БУРЧАК
Хонанинг тўртта бурчагида тўрт бола туради. Бешинчиси «мушук» дейилади ва у ўртада туради. Бурчакдагилар жойларини алмаштирадилар. Шу пайт «мушук» бирорта бурчакни эгаллаб олишга ҳаракат қилади. Бурчакни қўлдан берган бола «му- шук» бўлиб ўртага тушади.