Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

янада кескин фикр билдирган ва дин инсон учун афюндир 
деган хулосага келган.
Маърифатпарвар мутафаккирларнинг дин вужудга кели­
ши сабабларини ўрганишда айтган мулоҳазаларини амали- 
ётдан йироқ деб бўлмайди. Лекин уларнинг муаммони ўрга-
- 29 -

---

нишдаги илмий-объектив ёндашувлари бузилганлиги шуб- 
ҳасиздир, чунки динни қуруқ сафсатадан иборат воқелик 
ёки инсон учун афюн деб баҳолаш унинг ижтимоий ҳаётда- 
ги аҳамиятини тўлиқ инкор этишдан бошқа ҳеч нарса эмас. 
Айни дамда маърифатпарварларнинг, ўта кескин бўлса-да, 
диннинг вужудга келишини ижтимоий ҳаёт билан боғлаб 
тушунтиришга уринишлари антик давр ҳурфикрлигининг 
қайта тикланиши ва жамиятда мустаҳкам ўрнига эга бўли- 
шига шароит яратганини қайд этиш лозим.
XIX асрда диннинг моҳияти ва вужудга келиши сабабла­
рини комплекс ўрганиш бошлаган. Илмий диншунослик мак- 
таблари, йўналишлари ва таълимотлари пайдо бўлган. Би­
ри нч ил ар қаторида В.Гримм, М.Мюллер каби шахслар раҳ- 
барлигида мифологик мактаб вужудга келган. Ушбу мактаб 
вакиллари диний эътиқодларни қадимги мунажжимлар ба- 
жарганлар ва афсоналарда таърифланган маросим-пгарни ўрга- 
нишдан пайдо бўлган деб ҳисоблаганлар. Аммо мактаб ва­
киллари ривожланган диний тизимларни та\лил қилишда 
аниқ хулосалар бермаганлар.
Диннинг пайдо бўлишини ўрганишда ўша даврда антропо­
логик мактабнинг вужудга келиши муҳим бўлди. Ушбу макгаб- 
нинг вакилларидан бири Л.Фейербах (1806—1880) динни ту­
шунтиришда унинг ердаги манбалари ва илдизларини излаб 
топишга ҳаракат қилган. Одамлар дин тимсолида ўзларининг 
тасаввурлари орқали вужудга келтирилган образларга соғина-