Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

absoluts
— чекланмаган, сўзсиз, шубҳасиз деган маъно­
ларни англатади, борлиқнинг абадий ибтидоси)дир. Даони 
ҳеч ким яратмаган, борлиқ ундан бошланади ва унга қайтади.
Дао илоҳий ибтидо ва айни бир вақгда илоҳий «йўл»дир. 
Дунёдаги барча нарса ва ҳодисалар, жумладан буюк Осмон 
ҳам шу йўлдан боради. Бахтга эришишни орзу қиладиган барча 
одамлар шу йўлдан бориши, Даони англаши ва унга қўши- 
лиши керак. Одам микрокосм, Дао макрокосм ва абадийдир. 
Унинг ўлими бу руҳнинг танадан ажралиб чиқиши ва мак- 
ро косм га сингиб кетишидир. Одамнинг вазифаси руҳнинг 
жаҳон тартиби билан қўшилиб кетишига ҳаракат қилишдан 
иборат. Бунга қуйидагича эришилади.
Дао таълимотига кўра, Дао йўлига Де кучи хосдир. Де 
орқали ҳар бир кишида Дао намоён бўлади. Де одамларни 
мақсадга эришишларида фаолликка ундамайди. Де уларни 
табиат тартибларини бузишдан сақлайдиган фаолсизликка 
чорлайди. Одам ўзлигини англашдан борлиқни билиш сари 
боради. Даонинг идеали — табиат билан уйғунликда, унинг 
маромига монанд яшайдиган кишилар.
Доасизм Қадимги Хитой диний тизимининг диний мис­
тик соҳаси ривожланишига катта ҳисса қўшган бўлса, кон- 
фуцийлик диний эътиқоддаги ҳаётийлик, ижтимоийлик ва 
ахлоқийлик жиҳатларини ривожлантиришда катта ахамият­
га эга бўлган. Конфуцийликнинг асосчиси Кадимги Хитой 
мутафаккири Кун-цзыдир.
Конфуций қарашларини шогирдлари билан ўзаро суҳбат- 
ларда баён қилганлиги сабабли ёзма манбаларни қолдирма- 
ган. Унинг гояларини шогирдлари ва дўстлари ёзиб борган. 
Мазкур ҳужжатлар асосида кейинчалик «Лунъ-юй» («суҳбат 
ва мулоҳазалар») номли китоб чоп қилинган.
Ўша даврда давлатда ўзаро урушлар кучайиб, ижтимоий 
барқарорлик йўқолган. Шу боис Конфуций жамиятни мус- 
таҳкамлашнинг диний-ахлоқий асосларини ишлаб чиқиш- 
га, ижтимоий барқарорликка эса қадимги эътиқод ва анъ-
- 66 -

---

аналарни қайта тиклаш билан эришишга интил ган. Мута­
факкир кишиларни осмонга ва аждодлар руҳига сиғинишнинг 
илгариги аҳамиятини қайта тиклашга даъват этган.
Қадимги анъаналарга кўра, дунё тартибли ва ўзаро ало- 
қадор абадий ибтидо бўлиб, бир хил қонуниятлар асосида 
спиралсимон ривожланади. Одам ўзаро алоқадор ва тартиб­
ли оламда ўз ўрнини топиши керак. Бунинг учун у мукам­
малликка интилиши зарур. Конфуций мукаммалликка инти- 
лувчи «идеал киши» тўғрисидаги ғояни ишлаб чиққан. Олам 
билан ҳамоҳанг яшашга қодир бўлган инсонни «олижаноб 
эр», унинг антиподини «паст киши» деб атаган. Идеал ки­
шига қуйидаги бешта сифат хос: ҳиссийлик, бурч, билим, 
меъёрни билиш ҳисси ва ишонч.
Олижаноб инсон бурч ва қонунга итоат этади. Паст киши 
«ёғли» жойни эгаллашга ва кўпроқ фойда олишга интилади. 
Биринчиси ўзига иккинчиси одамларга талабчандир. Оли­
жаноб инсон тўғрисида унинг майда ишларига қараб баҳо 
бериб бўлмайди, лекин катта ишларни унга ишониб топши­
риш мумкин. Паст кишига катта ишларни ишониб топши- 
риб бўлмайди, унинг майда ишларига қараб хулоса чиқарса 
бўлади. Биринчиси одамлар билан келишиб яшайди, лекин 
уларга такдид қилмайди. Паст киши бошқэларга эргашади, 
лекин улар билан келишиб яшай олмайди. Олижаноб инсон­
га хизмат қилиш осон, лекин уни хурсанд қилиш қийин, 
чунки у заруратдан шодланади. Иккинчисини хурсанд қилиш 
осон, лекин унга хизмат қилиш қийин. Олижаноб инсон 
инсонпарварлик ва зарурат сабабли ўлимга тик боради, аммо 
паст киши умрини ўз жон и га қасд қилиш билан якунлайди. 
Олижаноб инсон уч нарсадан: Осмон амридан, буюк ин- 
сонлардан ва ақлли сўзлардан қўркдаи. Паст киши Осмон 
амрини билмайди ва ундан қўрқмайди, а мал и катта ак,лли 
одамлардан нафратланади. уларнинг маслаҳатларига амал 
қилмайди'
Барқарор жамият тўғрисидаги ғоялар ижтимоий тарти- 
ботнинг асосий тамойилини ишлаб чиқилишига асос бўлган.
1 Кэранг: Древнекитайская философия: Собр. текстов. Т.1. — М.. 1972. 
-С.170.
- 67 -

---

Ота о тал и ги н и , ф ар зан д ф ар зан д л и ги н и , ҳукм дор ҳукм дор- 
л и г и н и , х и зм ат ч и х и зм ат ч и л и ги н и қ и л с и н , я ъ н и ҳар б и р 
киш и ўз вази ф аси ва ҳуқуқини би лси н ҳамда талаб қи ли н ган
иш ни баж арси н . Ж ам и ят шу асосда ю қори (бош қарувчи) ва 
паст (м еҳн аткаш ) таб ақаларга аж ратилган. Т аб ақ ал ар Урта­
сидаги таф ову т н асл-н асаб и , давлати би лан эм ас, балки б и ­
л и м и ва ф а зи л а т л а р и б и л ан б е л ги л а н га н . Бу п аст таб ақа 
вак и л л ар и н и н г истеъдоди ва ф ази латлари би л ан м ансаб шоҳ- 
супасидан им ператоргача кўтарилиш ига им кон берган. Х и ­
той тар и х и д а паст табақа ваки л л ар и н и н г и м п ератор тахти- 
ни эгалл аб , 
ўз
сулоласига асос солган ёки давл ат бош лиғи 
л аво зи м и га кўгарилганлиги тўғрисида кўплаб м исоллар кел­
ти ри ш м ум кин.
К о н ф у ц и й л и кд а аж додлар руҳига си ғи н и ш м аросим лари 
асосий ў р инни эгаллаган ва уларнинг а н и қ баж арилиш ига катта 
эътибор берилган. М аросим орқали ҳар бир ки ш и кои н отн и н г 
чексиз о қи м и д а ўз ўрнини топади, деб ҳисобланган.
Д и н и й эти к ад а «сяо» таъ ли м о ти қабул қи л и н ган . У нга 
кўра, ҳар б и р ф арзан д о та-о н аси н и ҳурмат қ и л и ш и ва д о и ­
мо уларга с о д и қ қолиш и талаб қи ли н ади . О қил ф арзан д ота- 
онаси ким бўлм асин, улардан воз кечи ш га ҳак^и эмас. Х и ­
той д и н и й ривоятларида о та-о н аси оч қолганда, уларга та- 
насини кеси б , ундан таом тай ёрлаб берган ф арзан длар ту гр и ­
сида ҳ и коя қилинган.
А ж додлар руҳига с и ғи н и ш ва «сяо» таъ ли м оти оилави й
қадриятларнинг ж ам иятда м устаҳкам ланиш ига ёрдам берган. 
Оила ж ам и ятн и н г негизини таш кил қилган ва шахс манф аат- 
ларидан оила манфаатлари устун кўйилган. О илави й муноса- 
батлг -ни таш ки л этиш да ҳиссиёт, туйғулар муҳим эмас. Му- 
ҳаббаг ўткинчидир. У нинг йук^иги эр -х оти н н и н г асосий бур­
чи ҳисобланувчи кўп ф арзандли бўлиш ва уларга тарбия б е ­
риш вази ф аси н и н г баж арилиш ига халақит бермаслиги лозим.
А ж додлар руҳига сиғин и ш н и н г муҳим ж иҳатларидан бири
— катталар га сў зси з бўй сун и ш . Ҳ ар қан дай катта к и ш и га, 
ота-он а, д авл аг хизм атчиси ёки ҳукмдорга к и ч и к, ходим ёки
ф уқаро сў зси з итоат эти ш и лози м . Ё ш ларни каттага кўр-кўро- 
на бўй су н и ш и ф о зи л л и к ҳисобланган.
- 68 -

---

Х улоса си ф ати д а қай д э ти ш л о з и м к и , \о зи р г и д авр д а 
к о н ф у ц и й л и к Х итойда олди н ги м ав қеи н и йўқотган бўлса- 
да, д и н и й эътиқод сиф ати даги аҳам иятини сақлаб қолган.
Иудаизм дини
И удаизм д и н и Ф аластинда м илоддан аввалги II м инг й и л ­
л и к н и н г охирлари — 1минг й и л л и к н и н г бош ларида вужудга 
келган. «Иудаизм» атам аси яҳудий қабилалар иттифоқига ки р­
ган (Р увит, С и м он , Л еви н ва Иуда сингари) 12 қаб и л ан и н г 
э н г каттаси ном и дан о л и н ган . М илоддан аввалги X асрда 
улар Иуда қабиласи атроф ида бирлаш тирилган. Қ аби ла ва­
к и л и Д овуд И ср о и л -яҳ уди й д а в л а ти н и н г подш оҳи л а в о зи - 
м ини эгаллаган.
М илоддан аввалги X III асрда яҳудий кўчманчи қаби ла- 
л ари Ф ал астинга бостириб кели ш и га қадар тотем изм , а н и ­
м изм ва сеҳргарлик авж олган ва кўпхудолик амалда мавжуд 
бўлган. Я ҳудийларнинг д и н и й эътиқодида яккахудолик ғояла- 
ри Ф ал асти н н и босиб олган и дан кей и н ш акллана бош лаган. 
Бу ж араён у зоқ вақт давом этган. Д астлаб бош худо си ф атида 
Яхве (И егова) тоғлар, ч ақм оқ, м ом ақалди роқ ва сув худоси 
қабул қи л и н ган б ўлса-да, аҳоли кўпхудолик ан ъан ал ар и н и
сақлаб қолган. М илоддан аввалги 622 йилда подш о И оси ф
кўпхудолик ам али ёти н и тугатиш м ақсадида Яхведан б ош қа 
худоларга с и ғи н и ш н и бекор қилган. Л еки н яккахудоли кн и
ж орий қи л и ш м ақсадида давлат том он и дан кўрилган ч ор а­
лар ҳам сам ара берм аган. М илоддан аввалги 586 йилда Я нги 
Б обил п од ш оси Н авуходоносор И удеян и босиб олган и дан
кей и н вази ят тубдан ўзгарган. Н авуходоносорнинг буйруғи 
б и л ан Қуддусдаги и уд аи зм н и н г бош ибодатхонаси вайрон 
қи л и н ган . Я ҳудийларнинг бир қисм и М есопотам ияга мажбу- 
ран кўчирилган. И сроилда м устақи лли к учун кураш б о ш л ан ­
ган. И удаизм д и н и яҳ у д и й л ар н и н г давлат м устақи лли ги н и
қайта ти к л аш ва маж буран кўчириб ю борилган ю ртдош ла- 
ри н и Ватанига қайтариш учун кураш ида (диаспора) м аф ку­
ра вази ф аси н и баж арган. Ш у вақгдан бош лаб яккахудолик 
ғояси яҳ у д и й л ар н и б и р л аш ти р у вч и д и н и й м аф кура с и ф а ­
тида ж ам иятда м устаҳкам ланган.