Zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademiyasi inson huquqlari umumiy nazariyasi

Inson huquqlari 
faqatgina qonun bilan, 
jamoat xavf-sizligi, 
axloq qoidalari, boshqa 
insonlarning sog‘li-gi va 
huquqlarini ta’min-lash 
uchun zaruriy daraja-
dagina cheklanishi 
mumkin.
HAR QANDAY ShAROITLARDA HAM 
ChEKLANIShI MUMKIN BO‘LMAGAN 
HUQUQLAR MAVJUD:
TENGLIK HUQUQI
QIYNOQ, MUOMALA VA JAZOLASH-
NING SHAF-QATSIZ, KAMSITUVCHI 
TURLARIDAN HOLILIK
QULLIKDAN HOLILIK
ERKIN FIKRLASH HUQUQI
ADOLATLI SUDGA BO‘LGAN HUQUQ

192
23-chizma
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUTSIYASIDA INSON HUQUQLARI
Inson huquqlari —  bu insonga aniq hayotiy standartlarni ta’minlab beruvchi ijtimoiy 
imkoniyatlardir. Qoida sifatida inson huquqlari ta’rifi ostida tabiiy, ajralmas, insonga 
tug‘ilgandan boshlab tegishli bo‘lgan huquqlar tushuniladi
Shaxsiy huquqlar
Insonga bio — mavjudot sifatida tegishli 
bo‘lgan huquqlar
Hayotga bo‘lgan huquq; erkinlik va shaxsiy 
daxlsizlikka bo‘lgan huquq; qadr-qimmatga 
bo‘lgan huquq; fuqa-rolikka bo‘lgan huquq; 
sud va qonun oldida tenglikka bo‘lgan 
huquq; vij-don erkinligi; yozishmalar va 
telefon so‘zlashuvlarining sir saqlanishi
24–31 moddalar
Siyosiy huquqlara
Fuqaroning mamlakat siyosiy hayotida 
ishtirokini ta’minlab beruvchi huquqlar
Davlat hokimiyat vakillik 
organlarigasaylash va saylanish huquqi; 
erkin fikrlash huquqi, so‘z va e’tiqod; 
kasaba uyushmalariga, siyosiy partiyalar 
va boshqa jamoat tashkilotlariga 
birlashish huquqi, ommaviy harakatlarda 
ishtirok etish huquqi
21–23, 32–35, 117-moddalar
Iqtisodiy huquqlar
Ishlabchiqarish, ishchi kuchi, iste’mol 
mahsulotlarini erkin taqsimlashning 
qonuniy imkoniyatlari
Mulkdor bo‘lish huquqi; meros 
huquqi; mehnat qilish huquqi; ishni 
erkin tanlash; dam olish; ishsizlikdan 
himoyalanish va boshqalar
36–38 moddalar
Ijtimoiy huquqlar
To‘la to‘kis va loyiq hayotga bo‘lgan 
huquq
Qariganda, mehnat qobiliyatini, 
shuningdek boquvchisini yo‘qotganda 
ijtimoiy ta’minot olish huquqi; ta’lim 
olish huquqi; tibbiy yordam olish huquqi 
va boshqalar.
39-41 moddalar
Madaniy huquqlar
Shaxning o‘zini anglashi va ma’naviy 
rivojlanishini ta’minlovchi huquqlar
Madaniyat yutuqlaridan foydalanish 
huquqi;
42-modda.
O‘zbekiston 
Respublikasining 
Konstitutsiyasi

193
24-chizma
INSON HUQUQLARI VA O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING JINOYAT-IJROIYA 
QONUNCHILIGI
OZODLIKDAN MAHRUM ETILGAN ShAXSLAR HUQUQI
Qulay sharoitlarda 
saqlanish huquqi
Tibbiy xizmatga 
bo‘lgan huquq
Mehnat qilish 
huquqi
Ona tilida 
so‘zlashish huquqi
Tashqi olam bilan 
aloqa qilish huquqi
E’tiqod qilish 
huquqi
Huquqiy yordam 
olish huquqi
Axborot olish 
huquqi
Ta’lim olish va 
dam olish huquqi
Shikoyat qilish 
huquqi
25-chizma
Xalqaro shartnomalar O‘zbekiston Respublikasi jinoyat-ijroiya qonunchiligi uchun birinchi 
darajali ahamiyatga ega bo‘lgan mavjud asosiy masalalar guruhini ajratib olishga imkon 
beradi:
Inson huquqlari 
bo‘yicha holatlarni 
amalga oshirish 
muammolari;
Mahkumlar 
bilan muomalada 
bo‘lishning umumiy 
qoidalari;
Jazoni ijro etish 
muassasasi 
xodimlariga nisbatan 
qo‘yiladigan talablar;
Mahkumlar huquqiy 
maqomida inson 
huquq va erkinliklarini 
himoya qilish va 
amalga oshirish.

194
26-chizma
Hech kim 
sudning qarori 
yoki hukmisiz 
ozodlikdan 
mahrum etilishi 
mumkin emas;
Mahkumlarga nisbatan irqi, 
tana rangi, tili, kelib chiqishi, 
diniy, siyosiy qarashlaridan 
yoki milliy yoki ijtimoiy kelib 
chiqishidan, jinsi, yoshi mulkiy 
holatidan qat’iy nazar kamsi-
tishlar taqiqlanadi.
Ozodlikdan mahrum etilgan 
barcha shaxs-lar ular bilan 
insoniy munosabatda bo‘lish, 
insonga tegishli bo‘lgan qadr-
qimmatini hurmat qilinishiga, 
unga har tomonlama jami-yat 
tomonidan resoso-sializatsiya 
(jamiyat hayotiga ko‘nikish) 
etilish huquqiga ega
INSON HUQUQLARI BO‘YICHA 
XALQARO SHARTNOMALARDA 
E’LON QILINADI:
27-chizma
INSON HUQUQLARI TO‘G‘RISIDAGI ASOSIY XALQARO HUQUQIY HUJJATLAR
 
1. Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro Bill
•  Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi 1948 y.
•  Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro Pakt 1966 y.
•  Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro Pakt 1966 y.
•  Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro Paktga birinchi fakultativ protokol 1966 y.
•  Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro Paktga ikkinchi fakultativ protokol 1989 y.
2. Inson huquqlarini ommaviy buzilishiga qarshi kurash bo‘yicha shartnomalar
• Mustamlaka mamlakatlar va xalqlarga mustaqillik berish to‘g‘risidagi Deklaratsiya 1966 y.
•  Genotsid jinoyatini oldini olish va uning uchun jazolash to‘g‘risidagi Konvensiya 1948 y.
•  Irqiy kamsitishning barcha turlariga barham berish to‘g‘risidagi Konvensiya 1965 y.
•  Apartiyed jinoyatini to‘xtatish va uning uchun jazolash to‘g‘risidagi Konvensiya 1965 y.
3. Alohida toifadagi fuqarolarni himoya qilish bo‘yicha shartnomalar
• Ayollarning siyosiy huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya 1952 y.
• Ayollarga nisbatan kamsitishlarga barham berish to‘g‘risida Konvensiya 1979 y.
• Bola huquqlari to‘g‘risida Konvensiya 1989 y.
• Turmushga chiqqan ayollarning fuqaroligi to‘g‘risidagi Konvensiya 1957 y.
• Fuqarosizlikni qisqartirish bo‘yicha Konvensiya 1961 y.
• Apatridlar maqomi to‘g‘risidagi Konvensiya 1954 y.
• Qochoqlar maqomi to‘g‘risidagi Konvensiya 1951 y. Protokol 1966 y.
• BMTning qochoqlar bo‘yicha Oliy komissarlik boshqarmasi Nizomi 1950 y.
• Hududiy boshpana to‘hrisidagi Deklaratsiya 1967 y.

195
28-chizma
ICHKI ISHLAR ORGANLARI XODIMINING INSON 
HUQUQLARI MADANIYATI
Etik va estetik huquqshunoslik (ularning o‘ziga xosligini inobatga olgan holda) boshqa 
fanlardagi kabi, ajralmas umumiylikni tashkil qiladi. Barcha ijtimoiy hodisa, inson 
faoliyatning harakati va sabablari bir vaqtning o‘zida etik va estetik ahamiyatga ega bo‘lib, 
quyidagicha baholanishi mumkin:
go‘zal yoki xunuk 
(estetika sohasi);
yaxshilik yoki yomonlik 
(axloq sohasi).
29-chizma
Axloq va huquqning aloqasi 
quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
farqlar mavjudligida;
yakka va umumiy 
belgilarga 
xos ekanligida;
o‘zaro munosabat va 
aloqadorlikda 
ekanligida.

196
1-
ja
dv
al
BMT
 TIZIMIDA
 INSON HUQUQLARI BO'YIChA
 QO'MIT
ALAR
№
Sh
ar
tn
om
av
iy o
rg
an (
qo
'm
ita
)n
in
g 
no
m
la
ni
sh
i
Q
o'
m
ita s
es
si
ya
la
ri
Sh
ar
tn
om
a i
sh
tir
ok
ch
is
i b
o'
lg
an d
av
la
tla
rn
in
g 
m
a'r
uz
al
ar t
aq
di
m e
tis
hi
In
div
id
ua
l s
hi
ko
ya
tla
rn
i k
o'
ri
b 
ch
iqi
sh p
ro
se
du
ra
si
1
2
3
4
5
1
In
so
n h
uq
uq
la
ri b
o'
yic
ha q
o'
m
ita 
(H
RC
) 1
97
6 y
ili t
as
hk
il e
til
ga
n. 
K
ot
ib
iy
at –  J
en
ev
ad
a T
ar
ki
b: 1
8 
ek
sp
er
t
Y
ild
a u
ch
 m
ar
ot
ab
a:
 m
ar
t-
ap
re
ld
a (
N
yu
-Y
or
kd
a) 
iy
ul
da
, o
kt
ya
br
-n
oy
ab
rd
a  
(ik
ka
la
 se
ss
iy
a h
am
 - 
Je
n-
ik
ka
la
 se
ss
iy
a h
am
 - 
Je
n-
- J
en
-
ev
ad
a)
FS
'H
TP
ni
ng
 4
0-
m
od
da
si
: D
as
tla
bk
is
i – 
Pa
kt u
ng
a 
ni
sb
at
an k
uc
hg
a k
irg
an
id
an k
ey
in 1 y
il ic
hi
da
; 
ke
yi
ng
ila
ri 
(d
av
riy
) – 
Q
o'
m
ita
ni
ng t
al
ab
i b
ila
n, 
am
m
o, b
es
h  y
ild
a k
am
id
a b
ir m
ar
ta
.
H
a
FS
'H
TP
ni
ng
 F
ak
ul
ta
tiv
 p
ro
to
ko
-
li 
1-
m
od
da
si)
 F
ak
ul
ta
tiv
 p
ro
to
ko
l-
ni
 al
oh
id
a r
at
ifi
ka
siy
a q
ili
sh
ni
 ta
l-
ab
 et
ad
i.
2
Q
iy
no
ql
ar
 b
o'
yic
ha q
o'
m
ita
 (C
A
T) 
19
88
 y
ili t
as
hk
il e
til
ga
n. 
K
ot
ib
iy
at 
Je
ne
va
da T
ar
ki
b: 1
0 e
ks
pe
rt
Y
ild
a i
kk
i m
ar
ta
: a
pr
el
-
m
ay
, n
oy
ab
rd
a 
(J
en
ev
ad
a)
19
-m
od
da
ga k
o'
ra
: D
as
tla
bk
is
i – 
K
on
ve
ns
iy
a u
ng
a 
ni
sb
at
an k
uc
hg
a k
irg
an
id
an k
ey
in 1 y
il ic
hi
da
; 
ke
yi
ng
ila
ri 
(d
av
riy
) – 
ha
r t
o'
rt y
ild
a b
ir m
ar
ta
H
a (
K
on
ve
ns
iy
an
in
g 
22
-m
od
da
si
) 
Fa
qa
t d
av
la
tn
in
g r
oz
ili
gi b
ila
n 
qo
'll
an
ila
di
3
Iq
tis
od
iy
, i
jti
m
oi
y v
a m
ad
an
iy 
hu
qu
ql
ar b
o'
yic
ha q
o'
m
ita  
(C
ES
C
R) 1
98
5 y
ili t
as
hk
il  e
til
ga
n. 
K
ot
tib
iy
at
– J
en
ev
ad
a T
ar
ki
b: 1
8 
ek
sp
er
t
Y
ild
a i
kk
i m
ar
ta
:
M
ay
da
, n
oy
ab
r-
de
ka
br
da
(J
en
ev
ad
a)
Pa
kt
ni
ng 1
6- v
a 1
7- M
od
da
la
rig
a v
a E
K
O
SO
Sn
in
g 
19
88
/4 r
ez
ol
yu
si
ya
si
gg
a k
o'
ra
:
K
on
ve
ns
iy
a u
ng
a n
is y
il ic
hi
da
;  k
ey
in
gi
la
ri 
(d
av
riy
) – h
ar b
es
h y
ild
a b
ir m
ar
ta
Yo
'q
4
Bo
la
 h
uq
uq
la
ri 
bo
'y
ic
ha
 q
o'm
ita
 
(C
RC
)
19
91 
yi
li t
as
hk
il e
til
ga
n.
K
ot
ib
iy
at
 –  J
en
ev
ad
a
Ta
rk
ib
: 1
8 e
ks
pe
rt
Y
ila u
ch m
ar
ta
:
Ya
nv
ar
,
m
ay
-iy
un
, s
en
ty
ab
rd
a
(J
en
ev
ad
a)
44
-m
od
da
ga k
o'
ra
: D
as
tla
bk
is
i – K
on
ve
ns
iy
a u
ng
a 
ni
sb
at
an k
uc
hg
a k
irg
an
id
an k
ey
in 2 y
il ic
hi
da
; 
ke
yi
ng
ila
ri (
da
vr
iy
) – h
ar b
es
h y
ild
a b
ir m
ar
ta
Yo
'q
5
A
yo
lla
rg
a n
is
ba
ta
n h
uq
uqi
y k
am
si
-
 n
is
ba
ta
n h
uq
uq
iy k
am
si
-
iy k
am
si
-
tis
h-
la
rg
a 
 b
ar
ha
m b
er
is
h 
bo
'y
ic
ha 
 
qo
'm
ita (
C
ED
AW
)
19
81
 y
ili t
as
hk
il e
til
ga
n
K
ot
ib
iy
at
 –  N
yu
-Y
or
kd
a
Ta
rk
ib
: 2
3 e
ks
pe
rt
Y
ild
a i
kk
i m
ar
ta
:
ya
nv
ar
-fe
vr
al
,
iy
uld
a
(N
yu
-Y
or
kd
a)
K
on
ve
ns
iy
an
in
g 1
8-
m
od
da
si
ga b
in
oa
n: 
da
st
la
bk
is
i  
– K
on
ve
ns
iy
a u
ng
a n
is
ba
ta
n k
uc
hg
a 
ki
rg
an
id
an k
ey
in 1 y
il ic
hi
da
; k
ey
in
gi
la
ri 
(d
av
riy
) – t
o'
rt  y
ild
a k
am
id
a b
ir m
ar
ta
, v
a 
Q
o'
m
ita
ni
ng t
al
ab
i b
ila
n.
H
a
(K
on
ve
ns
iy
ag
a F
ak
ult
at
iv 
pr
ot
ok
ol
ni
ng 1
-m
od
da
si
)
Fa
ku
lta
tiv p
ro
to
ko
ln
i a
lo
hi
da 
ra
tifi
ka
si
ya qi
lis
h t
al
ab e
til
ad
i
6
Ir
qi
y k
am
sit
is
h-
la
rg
a 
ba
rh
am b
er
is
h 
qo
'm
ita
si
  (
C
ER
D
)
19
69 
yi
li t
as
hk
il e
til
ga
n.
K
ot
ib
iy
at
 – J
en
ev
ad
a
Ta
rk
ib
: 1
8 e
ks
pe
rt
Y
ild
a i
kk
i m
ar
ta
:
M
ar
td
a, a
vg
us
td
a
(J
en
ev
ad
a)
K
on
ve
ns
iy
an
in
g 
9-
m
od
da
si
ga 
bi
no
an
: d
as
tla
bk
is
i – 
K
on
ve
ns
iy
a u
ng
a n
is
ba
ta
n k
uc
hg
a k
irg
an
id
an 1 
yi
ld
an k
ey
in
; k
ey
in
gi
la
ri 
(d
av
riy
) – i
kk
i  y
ild
a 
ka
m
id
a b
ir m
ar
ta
, v
a Q
o'
m
ita
ni
ng t
al
ab
i b
ila
n.
H
a
(K
on
ve
ns
iy
an
in
g 
 1
4-
m
od
da
si
ga 
bi
no
an
)
Fa
qa
t d
av
la
tn
in
g r
oz
ili
gi b
ila
n 
qo
'll
an
ila
di
7
M
eh
na
tk
as
h-
m
ig
ra
nt
la
r b
o'
yic
ha 
qo
'm
ita
 (C
W
M
)
K
ot
ib
iy
at – J
en
ev
ad
a
Ta
rk
ib
: 1
4 e
ks
pe
rt
Y
ild
a b
ir m
ar
ta
K
on
ve
ns
iy
an
in
g 7
3-
m
od
da
si
ga k
o'
ra
:  
D
as
tla
bk
is
i – P
ak
t u
ng
a n
is
ba
ta
n k
uc
hg
a 
ki
rg
an
id
an k
ey
in 1 y
il ic
hi
da
; k
ey
in
gi
la
ri 
(d
av
riy
) – h
ar b
es
h  y
ild
a b
ir m
ar
ta
.
H
a
(K
on
ve
ns
iy
an
in
g 7
7-
m
od
da
si
)

197
2-jadval
INSON HUQUQ VA ERKINLIKLARINING TAVSIFLANISHI
Paydo bo'lish vaqtiga ko'ra
• Birinchi avlod (XVIII asr oxiri)
Fuqarolik va siyosiy.
• Ikkinchi avlod (XX asr o'rtalari)
Ijtimoiy-iqtisodiy huquqlar
Uchinchi avlod (XX asrning 70-yillari.) Jamoaviy 
huquqlar
Ijtimoiy munosabatlar sohasi bo'yicha
•  Fuqarolik
• Siyosiy
• Iqtisodiy
• Ijtimoiy
•  Madaniy
Ijtimoiy tartibga soluvchi normalarga 
tegishliligi bo'yicha
• Tabiiy
• Axloq normalari
• Ijobiy
• Yozilgan huquqlar, huquqiy normalar
Shaxsning siyosiy-huquqiy maqomi 
bo'yicha
• Inson huquqlari
•  Har bir individ huquqi
•  Fuqaro huquqi
•  Davlat bilan mustahkam aloqadagi shaxs huquqi
Subyektning alohidalashtirilganlik 
darajasi bo'yicha
• Individual
• Alohida inson huquqi
• Jamoaviy
• Ijtimoiy guruhlar huquqi
Maxsus subyektlilik bo'yicha
• Qochoqlar huquq
• Ayollar huquqi
•  Bola huquq
• Nogironlar huquqi
• Apatridlar huquqi
• Qurolli majorolardagi shaxs huquqi
•  Mahkumlar huquqi
•  Mehnatkash migrantlar huquqi va boshqalar. 
Konstitusiyalar va xalqaro 
normalarda biriktirilganligi va 
universalligi bo'yicha
• Insonning asosiy (konstitusiyaviy) huquqlari
• Ishlab chiqilgan (asosiy bo'lmagan) huquqlar
Vaqtincha cheklanganlik imkoniyati 
bo'yicha
•  Mutlaq
• Nisbiy
Inson huquq va erkinliklarni 
ta'minlashda davlatning roli bo'yicha
• Salbiy (negativ)
• Ijobiy (pozitiv)

198
INSON HUQUQLARI BUYICHA XALQARO HUJATLAR
1-ilova
INSON HUQUQLARI UMUMJAHON DEKLARASIYASI
Bosh Assambleyaning 1948 yil 10 dekabrdagi 217 A (III) — rezolyusiyasi bilan 
qabul qilingan va e'lon qilingan
MUQADDIMA
Insoniyat oilasining hamma a'zolariga xos qadr-qimmat va ularning teng, ajralmas 
huquqlarini tan olish erkinlik, adolat va yalpi tinchlik asosi ekanligini e'tiborga olib;
inson huquqlarini mensimaslik va uni poymol etish insoniyat vijdoni qiynaladigan 
vahshiyona ishlar sodir etilishiga olib kelganini, kishilar so'z erkinligi va e'tiqod 
erkinligiga ega bo'ladigan hamda qo'rquv va muhtojlikdan holi sharoitda yashaydigan 
dunyoni yaratish insonlarning ezgu intilishidir deb e'lon qilinganligini e'tiborga olib;
inson oxirgi chora sifatida zulm va istibdodga qarshi isyon ko'tarishga majbur 
bo'lishining oldini olish maqsadida inson huquqlari qonun kuchi bilan himoya 
etilishi zarur ekanligini e'tiborga olib; xalqlar o'rtasida do'stona munosabatlarni 
rivojlantirishga ko'maklashish zarurligini e'tiborga olib;
Birlashgan Millatlar xalqlari insonning asosiy huquqlariga, shaxsning qadr-
qimmatiga, erkak va ayolning teng huquqliligiga, o'z e'tiqodlarini Nizomda 
tasdiqlaganliklari hamda yanada kengroq erkinlikda ijtimoiy taraqqiyot va turmush 
sharoitlarini yaxshilashga ko'maklashishga ahd qilganliklarini e'tiborga olib;
a'zo bo'lgan davlatlar Birlashgan Millatlar Tashkiloti bilan hamkorlikda inson 
huquqlari va asosiy erkinliklarini yalpi hurmat qilish va unga rioya qilishga 
ko'maklashish majburiyatini olganligini e'tiborga olib;
mazkur huquqlar va erkinliklarning xarakterini yalpi tushunish ushbu 
majburiyatlarning to'liq ado etilishi uchun kata ahamiyatga ega bo'lishini e'tiborga olib;
Bosh Assambleya
mazkur Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasini barcha xalqlar va barcha 
davlatlar bajarishga intilishi lozim bo'lgan vazifa sifatida e'lon qilar ekan, bundan 
muddao shuki, har bir inson va jamiyatning har bir tashkiloti doimo ushbu Deklarasiyani 
nazarda tutgan holda ma'rifat va ta'lim yo'li bilan bu huquq va erkinliklarning hurmat 
qilinishiga ko'maklashishi, milliy va xalqaro taraqqiyparvar tadbirlar orqali ham 
uning bajarilishi ta'minlanishiga, Tashkilotga a'zo bo'lgan davlatlar xalqlari o'rtasida 
va ushbu davlatlarning yurisdiksiyasidagi hududlarda yashayotgan xalqlar o'rtasida 
yalpisiga va samarali tan olinishiga intilishlari zarur.

199
1-modda
Hamma odamlar o'z qadr-qimmati hamda huquqlarida erkin va teng bo'lib 
tug'iladilar. Ularga aql va vijdon ato qilingan, binobarin, bir birlariga nisbatan 
birodarlik ruhida munosabatda bo'lishlari kerak.