Zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademiyasi inson huquqlari umumiy nazariyasi

INSON HUQUQLARI SOHASIDAGI MINTAQAVIY XALQARO HUJJATLARNING TARKIBI.
Yevropa Kengashi doirasida umum tan olingan 
inson huquqlari tizimi:
Inson huquqlari va asosiy erkinliklarini himoya 
qilish to‘g‘risidagi Yevropa konvensiyasi (1953 y.);
Yevropa ijtimoiylik xartiyasi (1961 y);
Qiynoq hamda insoniylikka zid yoki qadr-
qimmatni kamsituvchi muomala va jazolashning 
oldini olish bo‘yicha Yevropa konvensiyasi 
(1987 y.)
Umum tan olingan inson huquqlari manbalarining 
Amerika tizimi:
Insonning huquq va majburiyatlari to‘g‘ri-sidagi 
Amerika deklaratsiyasi (may 1948 y.);
Inson huquqlari bo‘yicha Amerika konvensiyasi 
(1969 y.)
Umum tan olingan inson huquqlari manbalarining 
Afrika tizimi:
«Afrika birligi tashkilot» Nizomi 1963 y., 2002 yildan 
«Afrika ittifoqi» deb nomi o‘zgartirilgan.
Afrika birligi tashkiloti Xartiyasi
(1963 y.)
Umum tan olingan inson huquqlari manbalarining 
arab tizimi:
Arab davlatlari Ligasi Nizomi 1962 y.
Inson huquqlari Arab xartiyasi 1994 y.
Umum tan olingan inson huquqlari manbalarining 
islom tizimi:
Islom hamkorligi tashkiloti Nizomi 1962 g.
Inson huquqlari umumjahon islom deklaratsiyasi 
1981 y.
Islomda inson huquqlari Qohira deklaratsiyasi 
1990 y.

178
4-chizma
Inson huquqlarini ta’minlash 
kafolati mexanizmi
MILLIY
XALQARO
5-chizma
INSON HUQUQLARINI TA’MINLASH 
KAFOLATI MEXANIZMI
Iqtisodiy kafolatlar
Huquqiy kafolatlar —   
fuqarolar uchun mustahkamlab 
qo‘yilgan huquq va erkinliklarini 
haqiqiy amalga oshirishni ta’minlab 
berishga yordam beruvchi uslublar, 
sharoitlar, yuridik vositalar
Moddiy kafolatlar —  tashkilotlarda 
himoya vositalari va texnik vositalar 
bilan ta’minlanganlik
Ijtimoiy kafolatlar —  ma’lum 
guruhiy insonlarni qo‘llab-
quvvatlash borasidagi davlat 
dasturlari
Mafkuraviy kafolatlar —  mazkur 
davlatda ustun hisoblangan g‘oyalar 
sohasidagi sharoitlar (mafkuraviy 
plyura-lizm)

179
6-chizma
Kafolatlar yuridik 
mexanizmining mazmuni va tasnifi:
1.  Inson huquqlari va erkinliklari 
buzilishini taqiqlovchi va 
cheklovchi huquqiy normalar 
mustahkamlab qo‘yilishi: 
(O‘zbekiston Respublikasi 
Konstitutsiyasining 18-moddasi)
2. Fuqarolar tomonidan o‘z huquq 
va erkinliklarini to‘sqinlik-larsiz 
amalga oshirishlari bo‘yicha 
davlat organlari, mansabdor 
shaxslar va boshqa subyektlarning 
majburiyati O‘zbekiston 
Respublikasi Kons-titutsiyasining 
43-moddasi)
3.  Fuqarolarning huqu-qiy maqomini 
amalga oshirish va himoya qilishi 
uchun maxsus ko‘zda tutil-
gan huquqlarni mustah-kamlab 
qo‘yilgan normalar (шикоят 
қилиш ҳуқуқ, судга мурожаат 
қилиш ва бошқалар)
4. Fuqarolar huquq-larini buzganlik 
uchun yuridik javob-garlik.
5.  Inson huquqlarini ta’minlab berish va ularni himoya 
qilishga qaratilgan tegishli dav-lat va jamoat 
organlari va mansabdor shaxslar faoliyatini huquqiy 
ahamiyatga egaligi: qo-nuniylikga rioya qili-nishi 
ustidan nazorat qilish (prokuratura)
• irqi, milliy kelib chiqishi belgilari bo‘yicha kamsitishlarni taqiqlash (O‘zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasi)
• faqat sudning qarori bilangina qamoqqa olishga va ushlab turishga yoki qamoqda ushlab 
turishga ruxsat berish (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 25-moddasi)
• fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi chiqadigan siyosiy partiyalarni 
tuzish va faoliyatini taqiqlash (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 57-moddasi)
• majburiy mehnatni taqiqlash (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37-moddasi)
• insonga nisbatan qiynoq, zo‘ravonlik yoki shafqatsiz, insoniylikka zid muomala qilishni 
taqiqlash

180
7-chizma
O‘zbekiston Respublikasining 
inson huquqlari bo‘yicha milliy 
muassasalari:
O‘zbekiston Respublikasi 
Oliy Majlisining Inson 
huquqlari bo‘yicha vakili 
(ombudsman)
Inson huquqlari bo‘yicha 
O‘zbekiston Respublikasi 
Milliy markazi
O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidenti huzuridagi 
amaldagi qonun hujjatlari 
monitoringi instituti
O‘zbekiston Respublikasi 
Ijtimoiy fikr markazi

181
8-chizma
BMT TUZILIShI
6) Xalqaro 
Sud (Gaaga, 
Gollandiya)
1) Bosh As-sambleya 
(Nyu-York)
2) Xavfsizlik 
Kengashi  
(Nyu-York)
3) Iqtisodiy va 
Ijtimoiy Kengash 
(Nyu-York)
4) Vasiylik bo‘yicha 
Kengash  
(Nyu-York)
5) Kotibiyat  
(Nyu-York)
9-chizma
INSON HUQUQLARINI HIMOYA QILISH BO‘YICHA BMT TUZILMASI
1. Inson huquqlari bo‘yicha 
kengash
2. Inson huquqlari bo‘yicha 
markaz
3. Inson huquqlari bo‘yicha 
xalqaro konvensiyalar doirasida 
ta’sis etilgan organlar

182
10-chizma
Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro 
konvensiyalar doirasida ta’sis etilgan 
organlar:
2) Qiynoqqa qarshi qo‘mita (Qiynoq 
hamda muomala va jazolashning 
qattiq, shaf-qatsiz, insoniylikka 
zid va qadr-qimmatni kamsituvchi 
turlariga qarshi konven-siya);
1) Inson huquqlari bo‘yicha qo‘mita 
(Fuqarolik va siyosiy huquqlari 
to‘g‘risi-dagi xalqaro pakt);
3) Iqtisodiy, ijtimoiy va majaniy 
huquqlar bo‘yicha qo‘mita (Iqti-
sodiy, ijti-moiy va madaniy huquq-
lar to‘g‘risidagi xalqaro pakt);
4) Mehnatkash-migrantlar huquq lari 
bo‘yicha qo‘mita (Barcha mehnat-
kash-migran-tlar va ular ning oila 
a’zolari huquqlari to‘g‘risi dagi 
xalqaro kon-vensiya).
5) Xotin-qizlarga nisba-tan kamsi-
tishlarga barham berish bo‘yicha 
qo‘mita (Xotin-qizlarga nisbatan 
kamsitishning barcha tur-lariga 
barham berish to‘g‘-risidagi xalqa-
ro konven-siya);
6) Irqiy kamsitishlarni 
tugatish bo‘yicha qo‘mita 
(Irqiy kamsitishlarning 
barcha shakllarini tuga-
tish to‘g‘risidagi xalqaro 
konvensiya);
7) Bola huquqlari bo‘yicha qo‘mita (Bola 
huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya)

183
11-chizma
HUQUQNI MUHOFAZA QILUVCHI ORGANLAR FAOLIYATINI TARTIBGA SOLUVCHI 
XALQARO HUQUQIY HUJJATLARNING UMUMIY TAVSIFI, TURLARI VA TASNIFI:
Huquqni muhofaza 
qiluvchi organlar 
faoliyatini tar-tibga 
soluvchi xal-qaro 
huquqiy huj-jatlarning 
fao-liyat sohasi 
bo‘yicha tasnifi:
d) Sudlar va sudyalar uchun hujjatlar:
• Sud organlari mustaqilligining asosiy 
prinsiplari.
g) Voyaga yetmaganlar huquqlarini himoya qilish 
uchun hujjatlar:
• Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya;
• BMTning ozodlikdan mahrum etilgan voyaga 
yetmagan shaxslarni himoya qilishga taalluqli 
qoidalari.
v) Advokatlar uchun hujjatlar:
• Yuristlar roliga taalluqli asosiy prinsiplar.
b) Penitensiar muassasalar uchun hujjatlar:
• Mahbuslar bilan muomala qilishning minimal 
standart qoidalari;
• Mahbuslar bilan muomala qilishning asosiy 
prinsiplari.
b) yuridik majburiy 
bo‘lmagan, o‘zida 
tavsiyaviy normalarga ega 
bo‘lgan hujjatlar.
“Huquqiy tartibotni saqlab 
turish bo‘yicha mansabdor 
shaxslarning hulq-atvor 
kodeksi”ning yuridik kuchi va 
ahamiyati
a)  ratifikatsiya qilgan dav-
latlar uchun yuridik 
majburiy bo‘lgan hujjatlar;
a)  prokurorlar va tergovchilar uchun mo‘ljal-
langan hujjatlar:
• Sud ta’qibini amalga oshiruvchi shaxslarning 
roliga taalluqli rahbariy prinsiplar;
• Huquqiy tartibotni saqlab turish bo‘yicha 
mansabdor shaxslarning hulq-atvor kodeksi;
• Kuch va o‘q otish qurolni qo‘llashning asosiy 
prinsiplari.
Hujjatlar yuridik 
kuchi bo‘yicha 
quyidagicha 
tavsiflanadi:
Xalqaro huquqiy huj-jatlar 
quyidagicha bo‘linadi:
1) yuridik kuchi bo‘yicha;
2) yo‘nalishi bo‘yicha, faoliyat 
sohalariga qarab.

184
12-chizma
O‘zbekiston Respublikasi inson huquqlari sohasida 
hamkorlik qilayotgan xalqaro organlar tasnifi:
BMTning asosiy organlari:
• Bosh Assambleya,
• Xavfsizlik Kengashi,
• Inson huquqlari bo‘yicha kengash,
• Inson huquqlari bo‘yicha Oliy 
komissar.
Konvension organlar:
• Inson huquqlari bo‘yicha qo‘-mita;
• Qiynoqqa qarshi qo‘mita;
• Iqtisodiy, ijtimoiy va ma-daniy 
huquqlar bo‘yicha qo‘mita;
• Bola huquqlari bo‘yicha qo‘mita.
13-chizma
O‘zbekiston Respublikasida inson huquq va erkinliklarining kafolati tizimi
Ijtimoiy-iqtisodiy
Huquqiy
Siyosiy
Rasmiy huquqiy (inson huquq va 
erkinliklarini ta’minlash uchun turli 
normativ hujjatlarda belgilangan
Institutsional
Inson huquq va erkin-
liklarini himoya qilish va 
ularni amalga oshi-rishni 
ta’minlovchi davlat va 
nodavlat organlari hamda 
tashki-lotlar
Inson huquq va erkin-
liklarini amalga oshi-rish 
usulllari (maxfiy, shikoyat 
(xabarlar) rux-sat berish)
Protsederuraviy (pro-
sessual) kafolatlar, sud 
himoyasi kafolati

185
14-chizma
Qiynoqqa qarshi konvensiyaning ichki 
ishlar organlari xodim-larining professional 
faoliyati uchun ahamiyati va roli.
Qiynoq hamda muomala va jazolashning 
qattiq, shafqatsiz, insoniylikka zid yoki 
qadr-qimmatni kamsituvchi turlariga 
qarshi konvensiya BMT Bosh Assambleyasi 
tomonidan 1984 yil 10 dekabrda qabul 
qilingan va 1987 yil 26 iyunda kuchga 
kirgan. 2000 yil 17 aprel holati bo‘yicha 
Qiynoqqa qarshi konvensiyani BMTning 
119  ta  a’zo-davlati,  shu  jumladan 
O‘zbekiston Respublikasi ham ratifikatsiya 
qilgan
Qiynoqlar — u bilan qandaydir shaxsga 
undan yoki uchinchi shaxsdan ma’lumotlar 
yoki e’tirof olish, uni u yoki uchinchi shaxs 
sodir etgan yoki sodir etishda u gumon qili-
nadigan harakat uchun jazolash, shuning-
dek uni yoki uchinchi shaxsni qo‘rqitish 
yoki zo‘rlash maqsadida, yoki bunday og‘riq 
yoki azob davlatning mansabdor shaxsi yoki 
rasmiy sifatdagi boshqa shaxs yoki ularn-
ing gijgijlashi bilan yoki ularning xabardor-
ligida yoki indamay roziligi bilan har qan-
day tusdagi kamsitishga asoslanagn istal-
gan sabab bo‘yicha ataylab kuchli og‘riq 
va azob berishdir.
Qiynoqning ijtimoiy xavfliligi:
1) insonning shaxsiy huquqlariga tahdid 
qiladi;
2) Xalqaro xarakterdagi jinoyat-larga 
kiradi;
3) shaxsning qadr-qimmati, hayoti va 
sog‘lig‘iga tahdid qiladi;
4) inson ruhiyati uchun og‘ir oqibatlarni 
keltirib chiqaradi;
5) qiynoqdan keyin jiddiy reabilitatsiya 
qilishning zaruriyati;
6) mansabdor shaxslar uni sodir 
etilganligi uchun mansabdor shaxs-
larning javobgarligi ko‘zda tutiladi;
7) davlatning xalqaro hamjamiyat 
oldidagi majburiyati kelib chiqadi.
Qiynoqqa qarshi kurash uchun zarur 
bo‘lgan choralar:
1) qonunchilik choralari (O‘zbekiston 
Respublikasi JK, JPKlarining tegishli 
moddalari);
2) qiynoqni oldini olish va unga yo‘l 
qo‘ymaslik bo‘yicha huquqni 
muhofaza qiluvchi organlar 
faoliyatida tashkiliy-huquqiy choralar 
(funksional majbu-riyatlarni aniq 
tartibga solinishi, rahbarlar tomonidan 
nazorat choralari);
3) tarbiyaviy va ma’naviy ahloqiy 
choralar (etika kodekslarini ishlab 
chiqish);
4) qiynoq ishlatish hollarini tezkorlik 
bilan va o‘z vaqtida tergov qilish;
5) jabrlanuvchiga yetkzilgan moddiy va 
ma’naviy zararni kompensatsiya qilish

186
15-chizma
QIYNOQQA QARSHI KONVENSIYANING UMUMIY TASNIFI:
Qiynoqqa qarshi konvenssiyaning qisqacha mazmuni:
1) ishtirokchi-davlat qiynoqni jinoyat 
sifatida ko‘radi; 
2) qiynoqni oqlash uchun “yuqori 
turuvchi boshliq buyrug‘i” yoki 
“ favqulodda holatlar”ga havola 
etish taqiqlanadi;
3) qiynoqni sodir etishda gumon 
qilinayotgan shaxs, ishtirokchi-
davlat hududida bo‘lsa, bu davlat 
unga nisbatan jinoiy-protsessual 
harakatlar amalga oshiradi, 
yoki uni tutib berishni amalga 
oshiradi; 
4) biror bir ishtirokchi-davlat 
hududida tizimli ravishda 
qiynoqqa yo‘l qo‘iylayotganligiga 
yetarli ravishda asos bo‘lsa, 
xalqaro tergov o‘tkazishning 
mumkinligi;
5) ishtirokchi-davlat o‘z hududida 
qiynoqqa solish hatti-
harakatlarini oldini olish uchun 
qonunchilik, ma’muriy, sudlov va 
boshqa choralarni ko‘radi; 
 6) hech bir davlat biror bir shaxsni, 
boshqa davlatga jo‘natishida, 
agar unga nisbatan o‘sha davlatda 
qiynoq qo‘llanishi mumkinligiga 
jiddiy asos mavjud bo‘lsa, u 
holda bu davlatga jo‘natmasligi, 
qaytarmasligi yoki ushlab 
bermasligi kerak; 
7) jinoiy protsessuall harakat-lar 
bilan bog‘liq ravishda yordam 
ko‘rsatish;
8) ishtirokchi-davlat, o‘zining 
huquqiy tizimida, qiynoq 
ishlatilishidan jabr ko‘rganlar, 
mazkur jabr uchun to‘lov olish-
larini hamda adolatli va to‘la 
reabilitatsiya uchun mablag‘larni 
ham ko‘zda tutuvchi adekvat 
kompensatsiya olishlarini ta’mi-
nlab beradi.

187
16-chizma
QIYNOQLARNI TUGATISHGA QARATILGAN CHORALARI
1. XALQARO HUQUQ SOHASIDA
1) Qiynoqqa qarshi qo‘mitaning 
ishtirokchi davlat tomonidan 
Konvensiya bo‘yicha majburiyatla-
rini bajarmayotganligi to‘g‘risida 
boshqa ishtirokchi davlatning 
mu-rojaatini olish va ko‘rib chiqishi 
vakolatini e’tirof etishi to‘g‘-risida 
bayonot berishi
2) Qiynoqqa qarshi qo‘mitaning 
ishtirokchi davlat tomonidan Kon-
vensiya qoidalarida ko‘zda tutilgan 
huquqlarini buzilish bo‘yicha, uning 
yurisdiksiyasi ostida bo‘lgan shax-
slarning, yoki ular nomidan taqdim 
etilayotgan habarlarini olish va 
ko‘rib chiqish bo‘yicha vakolatini 
e’tirof etish bo‘yicha bayonot berish 
postupayushchiye ot ix imeni
3) Inson huquqlari bo‘yicha qo‘mi-taga va 
Qiynoqqa qarshi qo‘mitaga Fuqarolik 
va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi 
xalqrao pakt va Qiynoqqa qarshi 
konvensiyalardan kelib chiqadigan 
majburiyatlarini amalga oshirishi 
bo‘yicha chora-tadbirlari to‘g‘risida 
davriy ma’ruzalarini o‘z vaqtida taqdim 
etish hamda mazkur qo‘mitalarning 
tavsiyalarini vijdonan bajarish
4) Qiynoqlar bo‘yicha Maxsus 
ma’ruzachi bilan hamkorlik qilish, 
so‘rayotgan ma’lumotlarni taqdim 
etish, biror masala yuzasidan 
uning shoshilinch murojaatlariga 
javob qaytarish, shuningdek, uni 
mamlakatga taklif etishga tayyor 
bo‘lmoq.
17-chizma
2. MILLIY QONUNChILIK SOHASIDA
1) Barcha qiynoqqa solish 
harakatlari (bunga shuningdek, 
qiynoqqa solishga urinish, 
shaxs-ning bunday qilmishda 
ishtirok-chiligi yoki qiynoqqa 
solishda ishtirok etishda 
ko‘rinadigan har qanday 
harakati) jinoyat qonun-
chiligi bilan jinoyat sifatida 
ko‘rib chiqilishini ta’minlash, 
shuningdek, bunday jinoyatlar 
uchun, ularning ijtimoiy og‘ir 
xususiyatlarini hisobga olib 
tegishli jazoni belgilash 
3) o‘zining huquqiy tizimida, qiynoq ishlatilishidan 
jabr ko‘rganlar, mazkur jabr uchun to‘lov 
olishlarini hamda adolatli va to‘la reabilitatsiya 
uchun mablag‘larni ham ko‘zda tutuvchi 
adekvat kompensatsiya olish huquqini huquqiy 
mustahkamlab qo‘yish.
2) Qiynoqqa solish kabi, inson huquq-larini 
qo‘pol ravishda buzilishi uchun javobgar 
shaxslarni jazosiz qolishiga yo‘l qo‘yuvchi 
qonunchilikni bekor qilish va ularni bunday 
jinoyatlar uchun jazolash.

188
18-chizma
AMALIY SOHADA:
1) qiynoq qo‘llanilayotganligiga yetarli asos bo‘lsa, davlatning vakolatli organlari 
tomonidan davlat yurisdiksiyasiga taalluqli har qanday hududda, zudlik va xolislik 
bilan tergov o‘tkazishni ta’minlab berilishi;
3) qiynoq yoki shafqatsiz, insoniylikka zid yoki qadr-qimmatni qamsituvchi muomala yoki 
jazolash turlari sifatida malakalanishi mumkin bo‘lgan harakatlarni bajarishdan voz kechgan 
huquqni muhofaza qiluvchi organlari xodimlarini jazoga tortmaslik.
2) davlat yurisdiksiyasi ostidagi har qanday hududda qiynoqqa duchor qilingan har bir 
shaxsga, mazkur davlatning vakolatli organlariga shikoyat bilan murojaat qilish huquqini va 
uning murojaatini zudlik bilan, xolis ravishda ko‘rib chiqilishini ta’minlash hamda da’vogar va 
guvohlarni, ularning shikoyati yoki har qanday guvohlik ko‘rsatmalari bilan bog‘liq ravishda 
ularga nisbatan har qanday yomon muomalada bo‘lish yoki qo‘rqitishlardan himoya qilishni 
ta’minlash bo‘yicha choralarni ko‘rish;
4) qiynoqqa solish asosida aniqlangan har qanday ma’lumotdan sud tortishuv jarayonida 
dalil sifatida foydalanilmaslikni ta’minlash.
8) huquqni qo‘llovchi organlar, fuqaro yoki harbiy shaxslar, tibbiy xodimlar, davlatning 
mansabdor shaxslari va boshqa so‘roq o‘tkazishga, shuningdek hibsdagi va qamoqqa olish, 
ushlab turish yoki ozodlikdan mahrum qilishning har qanday shakliga mubtalo etilgan 
shaxslar bilan muomala qilishga aloqasi bo‘ladigan shaxslarni tayyorlash dasturlariga 
qiynoqni taqiqlashga oid o‘quv materiallari va ma’lumotlar kiritilishini ta’minlash
7) davlat o‘z yurisdiksiyasi ostidagi har qanday hududda qiynoq qo‘llanishi hollariga 
yo‘l qo‘ymaslik uchun so‘roq o‘tkazishga, shuningdek hibsdagi va qamoqqa olish, ushlab 
turish yoki ozodlikdan mahrum qilishning har qanday shakliga mubtalo etilgan shaxslarni 
ushlab turish sharoitlariga taalluqli qoidalar, ko‘rsatmalar, usullar va amaliyotini tizimli 
ravishda ko‘rib chiqishi
6) Qiynoqqa qarshi qo‘mitaning milliy davriy ma’ruzalarga nisbatan qilgan yakuniy 
fikr mulohazalarida berilgan tavsiyalarni amalga oshirish bo‘yicha chora tadbirlar 
qabul qilish
5) shaxsni, boshqa davlatga ekstraditsiya qilishda, agar bu davlatda qiynoq qo‘llanishi 
mumkinligiga jiddiy asos mavjud bo‘lsa, u holda bu davlatga jo‘natmaslik, qaytarmaslik 
yoki ushlab bermaslik.

189
19-chizma
INSON VA FUQARO HUQUQIY MAQOMINING ASOSLARI
Fuqarolik
Huquqiy holat 
tamoyillari
Umumiy huquqiy 
layoqatlilik
Asosiy huquq va 
erkinliklar
Shaxsiy
Siyosiy
Iqtisodiy, 
ijtimoiy va 
madaniy
Huquq va 
erkinlik-lar 
kafolati
Majburiyatlar
Qonun bilan belgilangan soliq va 
yig‘inlarni to‘lash
Tabiat va atrof muhitni muhofaza 
qilish
Vatanni himoya qilish
Inson va fuqaroning konstitutsiyaviy 
huquq va erkinliklari
Huquq va erkinliklarining 
ajralmasligi
Sud va qonun oldida tenglik
O‘zbekiston Respublikasi 
fuqarolarining huquq va 
erkinliklaring to‘liqligi
Teng fuqarolik 
tamoyili
Qabul qilingan
Tugatilgan

190
20-chizma
INSONNING ASOSIY HUQUQLARI
BIRINChI AVLOD HUQUQLARI
Shaxsiy huquqlar va erkinliklar:
1) yashash huquqi va shaxsning qadr-
qim mati; 2) erkinlikka va shaxsiy 
dahlsizlikka bo‘lgan huquq, shaxsiy 
hayot va uy-joyning dahlsizligi;
3) so‘z erkinligi; 4) ko‘chib yurish va 
yashash joyini tanlash erkinligi; 4) 
vijdon erkinligi; 5) millatni tanlashga, 
muloqot uchun tilni tanlashga bo‘lgan 
erkinlik
Siyosiy huquqlar (murojaat etish 
(petitsiya) huquqi) 1) fuqarolarning 
davlat ishlarini boshqa rishda ishtirok 
etish huquqi; 2)  saylov huquqi; 3) 
yig‘ilishlar, mintinglar, namoyishlar 
o‘tkazish erkinligi;
4) jamoat tashkilotlariga birla-shish 
huquqi; 5) ittifoqlar, asso-siatsiyalar 
erkinligi; 6) murojaat qilish huquqi 
(petitsiya huquqi)
IKKINChI AVLOD HUQUQI
Iqtisodiy huquqlari
1) mehnat qilish huquqi;
2) mulkka bo‘lgan huquqi;
3) tadbirkorlik qilish 
hu-quqi;
4) o‘z manfaatlarini 
himoya qilish uchun 
milliy yoki xal qaro 
tashkilotlar-ga birlashish 
huquqi
Ijtimoiy huquqlar
1) ijtimoiy ta’minotga 
bo‘lgan huquq;
2) maqbul hayot daraja-
siga, ruhiy va jismoniy 
sog‘lom bo‘lishga bo‘lgan 
huquq;
3) ruhiy va jismoniy 
sog‘lom bo‘lishning eng 
yuqori darajasiga eri-
shishga bo‘lgan huquq;
4) uy-joy huquqi;
5) tibbiy yordam olishga 
bo‘lgan huquq;
6) ta’lim olish huquqi.
Madaniy huquqlar
1) ta’lim olish huquqi;
2) madaniy qadriyatlardan 
foydalanishga bo‘lgan 
huqu-qi;
3) jamiyatning madaniy 
hayo-tida erkin ishtirok 
etish huquqi;
4) ijod qilish huquqi;
5) ilmiy taraqqiyot natija-
laridan foydalanishga va 
ularni amaliy qo‘llashga 
bo‘lgan huquq
UChINChI AVLOD HUQUQLARI
Jamoaviy huquqlar
1) taraqqiy etishga bo‘lgan huquq; 2) xavfsizlik va tinchlikka bo‘lgan huquq; 3) sog‘lom 
atrof-muhitga bo‘lgan huquq; 4) ozchiliklar huquqlari
6
5
4
3
2
1

191
21-chizma
INSON HUQUQLARI PRINSIPLARINING XUSUSIYATLARI
UNIVERSAL — har 
qanday vaziyatda barcha 
insonlarga taalluqli;
TABIIY — ular inson 
bo‘lganliklari sababli, 
tug‘ilganidan boshlab 
tegishli;
AJRALMAS — 
ushbu huquqlar-dan 
o‘zboshimchalik bilan 
mahrum etishning 
mumkin emasligi
22-chizma
INSON HUQUQLARINI CHEKLASH