Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим

В.Кѐлер 
М.Вертгаймер, 
К.Дункерларнинг 
эксперимент ал тадқиқ отлари тафаккурнинг асосий механизмларидан бири 
бўлган предметларни янги алоқалар ва муносабатларга фикран жиҳатини 
очишни аниқладилар. Аммо улар ҳам мазкур муаммоли вазиятда индивиднинг 
амалий ва назарий ақлий фаолиятлари ролини мутлақо тан оладилар. 
Америка психологиясида вужудга келган бихевиоризм ѐки хулқ 
психологияси оқими ўтган асрнинг охирларидан бошлаб ҳукм суриб келмоқда. 
Бихевиоризм оқимининг асосчилари америкалик психологлар Дж.Уоцон (1878-
1958) ва Е.Торндайк. (1871-1949) лардир. Кейинчалик булар қаторига К.Левин 
(1890-1957) А.Вайс (1974-1931) ва бошқалар келиб қўшиладилар. Маълум 
давргача мазкур оқим психология оламида доминантлик ролини ўйнайди. 
ҳозирги даврда бу оқим бир неча мустақил психологик мактабларга ажралиб 

---

222 
кетган. Лекин уларнинг моҳиятида бихевиоризм нафаси уриб туради. ҳаммаси 
учун умумий формула С-Р, яъни стимул-реаксия хизмат қилиб келмоқда.
Дж.Уоцон тафаккурнинг ички нутқ ва новербал товушсиз имо-ишора, 
мимика, йелка қисиши, қош сузиш, коммуникасия, мулоқотни бирга қўшиб, 
кенг маънода тушунади ва уни учта шаклга ажратиб ўрганади. Нутқ 
шаклларидан бири нутқ малакаларини секин-аста авж олдириш деб аталади. Бу 
шеърни ѐки ситатани аниқ есга туширишда ўз ифодасини топади. 
Тафаккурнинг иккинчи шакли субъект учун янги бўлмаган топшириқни сўз 
ѐрдами билан йечиш, ярим-ѐртиси унутилган шеърни еслашга ҳаракат ва 
ниҳоят, янги топшириқни яққол ифодали ҳаракат ва сўз ѐрдами билан йечиш 
Дж. Уоцон учун малака у индивидуал эгаллаган ва ўрганилган хатти-
ҳаракатдир. Ушбу назария нуқтаи назаридан қарасак, тафаккур малакага 
яқинлаштирилиб қўйилади, чунки шеърни есга тушириш ҳам тафаккур деб 
талқин қилинади.
Дж. Уоцон тилни ўзлаштиришнинг ижтимоий жиҳатларини умуман 
ҳисобга олмаган, нутқнинг тузилиши ва ривожланишига сира эътибор 
қилмаган. Нутқ билан тафаккур бирлиги тўғрисида тамойилни англаб йетмаган, 
тафаккур ва онгнинг хулқ кўриниши сифатида олиб қаралган.