Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети қўлёзма ҳуқуқида

2.2. Педагогик амалиёт жараёнида бўлажак биология ўқитувчисининг квазипрофессионал фаолиятга тайерлаш методикаси
Ҳар қандай тизимнинг, шу жумладан олий ўқув юртининг услубий ва концептуал асослари ўқув жараёнининг барча субъектлари фаолиятини бирлаштиради. Бу жиҳатдан таълим муассасасининг педагогик тизим сифатидаги хусусиятлари квазипрофессионал тайёргарликнинг мақсад ва вазифаларига тўла мос келади. Шунга асосланиб, биз университетларда квазипрофессионал тайёргарлик назарияси ва амалиётини таҳлил қилиш асосида ишлаб чиқилган асосий педагогик амалиёт моделини кўриб чиқамиз.
Маълумки, тизимни ўзгартиришнинг асоси ва унинг ҳаракатлантирувчи кучи ички зиддиятлардир. Талабаларни педагогик амалиётини таҳлил қилиш бир қатор қарама-қаршиликларни аниқлашга имкон берди, бу университетларда педагогик тизимнинг концептуал асосларини белгилайди.
Биринчидан, ижтимоий табиатнинг қарама-қаршилиги мавжуд бўлиб, у шахсга йўналтирилган ўқув ишларини ташкил этиш талаблари ва тартибга солиш талаблари, республика олий ўқув юртларида талабалар ҳаётини ташкил этишга мавжуд авторитар муносабат ўртасидаги номувофиқликда намоён бўлади. Ушбу қарама-қаршиликни ҳал қилишга бўлажак ўқитувчиларнинг касбий фаолияти талаблари ва шартларини акс еттирувчи асосий елементларни ажратишни талаб қиладиган талабаларнинг касбий ва педагогик тайёргарлигига контекстуал ёндашув ёрдам бериши мумкин.
Касбий ва педагогик тайёргарликнинг шахсга йўналтирилганлиги университетдаги ўқув фаолияти субъектларининг ўзаро алоқаси жараёнида амалга оширилади.
Талаба ва ўқитувчи фаолиятининг табиати турлича бўлиб, у маълум мезонларга мувофиқ шахсни баҳолашда ўзини намоён қилади. Олий таълим муассасида талаба шахсини баҳолашда инобатга олинадиган мезонлар (меҳнаткашлик, тиришқоқлик, фаоллик, интизом) билан касбий педагогик фаолият шароитида ўқитувчи шахсини баҳолашга қўйиладиган мезонлар (педагогик қобилият, касбий фазилатлар, ташаббускорлик, ҳамфикрлилик, ижодкорлик) бир-биридан фарқ қилади. Ўқув ишлари субъектлари томонидан онгли муносабат қобилиятини касбий муҳим сифат ва кундалик касбий фаолиятда ижтимоий ҳамда шахсий манфаатларга эришиш воситаси сифатида кўриб чиқиш ушбу қарама-қаршиликни муваффақиятли ҳал қилишга ёрдам беради.
Нормативлик касбий муҳим сифат бўлса ҳам кўплаб ўқитувчилар, айниқса ёш кадрлар томонидан унча эътиборга олинмайди. Ушбу ҳолатни қайта тартибга солиш университетдаги ўқув ишлари тизимининг самарадорлигини нафақат интизомли ва муваффақиятли талаба учун, балки шахсан муҳим касбий фазилатларни кўрсатадиган ташаббускор ва масъулиятли мутахассис учун ҳам муҳим хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда аттестация мезонларини кэнгайтиришни талаб қилади.
Тадқиқот давомида олинган маълумотлар шуни кўрсатадики, талабаларнинг касбий ва педагогик фаолият ҳақидаги ғоялари уларнинг келажакдаги қиёфаси, педагогик иш мавзуси сифатида ўзини ўзи баҳолаш умумий характерга эга. Йиллар давомида ўсиб борадиган касбий мотивация даражаси сўнгги йилда талабаларнинг 50% дан камроғида учрайди. Бу шуни англатадики, келажакдаги профессионал имидж ва ўзини англаш уларни тартибга солиш функциясини бажармайди.
Фақатгина талабаларнинг мақсадли фаолиятини ташкил этиш орқали профессионал ўқитувчининг етарли имиджини, касбий ва педагогик фаолиятга ўзига хос муносабатни, маълум бир турмуш тарзига йўналишни, касбий ўзини англаш ва ўз қадр-қимматини шакллантириш орқали аниқланган қарама-қаршиликни ҳал қилиш мумкин.
Яна бир қарама-қаршилик талабанинг амалиётчи сифатида асосий касбий педагогик фаолиятидаги битирувдан кейин бажарадиган фаолиятидан сезиларли фарқида намоён бўлади. Талабалар ўзларининг касбий лаёқатларини фақат ташаббускорлик, мустақиллик, масъулият ва амалий фаолиятига ижодий ёндашиш қобилиятларини баҳолаш нуқтаи назаридан баҳолашлари мумкин. Ушбу фазилатлар ҳар қандай ўқитувчи учун зарурдир, аммо улар келажакда профессионал ўқитувчининг имиджини ва муносиб ўзини ўзи қадрлашни шакллантириш учун етарли эмас.
Умумтаълим мактабларида педагогик амалиёт жараёнида талабаларда аста-секин педагогик фаолият тажрибаси тўпланади ва уларда касбий меҳнат мазмуни ва уларнинг яроқлилигини аниқроқ таҳлил қилиш ва баҳолаш қобилияти ривожланади. Бироқ, педагогик амалиётда талабалар кўпинча фан ўқитувчиси ва синф ўқитувчисининг маълум функцияларини бажарадилар.
Олий таълим муассасаларида ўқув ишларини ташкил этишда талаба шахси - бу шахсий ривожланиш қонунлари ва қонуниятларига мувофиқ ташқи омиллар таъсири остида мунтазам равишда ўзгариб турадиган мураккаб ўзини ўзи ташкил етувчи ҳамда ўзини ўзи тартибга солувчи тизим деган концептуал позицияга асосланиши керак. Бинобарин, талабаларни квазипрофессионал тайёрлаш жараёнини ташкил этиш ва бошқаришга қуйидаги педагогик талаблар қўйилади:

• 
  бўлажак ўқитувчиларни квазипрофессионал тайёрлаш тизимига методологик тамойилларга мувофиқ фанлар ва таркибий елементлари ўзаро боғлиқ бўлган ажралмас педагогик жараён сифатида қараш керак;
  
• 
  квазипорфессионал тайёргарлик университет педагогик тизимининг мазмунли ва муҳим таркибий бирлиги бўлиб, унинг касбий йўналишини тавсифлайди, бўлажак ўқитувчи шахсини шакллантириш ва ривожлантиришнинг барча турлари ва усулларига кириб боради;
  
• 
  бўлажак ўқитувчиларнинг квазипрофессионал тайёргарлиги талабанинг касбий ривожланишининг барча босқичларида шаклланиши ва ривожланиши ҳамда шахсий хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ташкил этилиши керак. Шу билан бирга, талабанинг касбга мослашиши ва киришининг индивидуал психологик хусусиятларини ҳисобга олиш керак;
  
• 
  квазипрофессионал фаолиятни ташкил қилган олий таълим тизимининг диққат марказида бўлажак мутахассиснинг касбий ўзини ўзи англашнинг ривожланиш даражаси, унинг шаклланишининг турли босқичларида ("мен образман", "мен концепцияман") бўлиши лозим;
  
• 
  бўлажак ўқитувчиларнинг квазипрофессионал тайёргарлиги таркиби ўзаро боғлиқ икки жиҳатни ўз ичига олади: касбий-шахсий ва касбий-субектив. Биринчиси, ўқитувчилик ижтимоий ролига кириш ва ўқитувчилик касбининг вакиллари билан шахсини аниқлаш орқали касбий қадриятларни ривожлантиришни таъминлайди. Иккинчиси, бўлажак ўқитувчининг ўқув фаолиятига қўшилиши ва унинг фан ўқитувчиси ва синф раҳбари сифатида ўқув ишларига яроқлилиги ва тайёрлигини англаш асосида ўз-ўзини баҳолашни таъминлайди.
  

Педагогик жараён уч даражали алоқалар тизими билан тавсифланади:
- педагогик жараённинг асосини таълим ва тарбия жараёнларининг бирлиги ва ўзаро боғлиқлиги ташкил етади;
- педагогик жараённинг ягона тизим сифатида яхлитлигини тавсифловчи алоқалар;
- атроф-муҳит билан ташқи алоқалар: табиат, жамият, ижтимоий тузилмалар, таълим, фан ва маданият субъектлари.
Контекстуал ёндашув бўлажак ўқитувчиларнинг касбий-педагогик тайёргарлигининг моҳияти ва мазмунини очиб бериш учун энг мос келади. Бўлажак мутахассиснинг квазипрофессионал тайёргарлигига бундай ёндашув талабанинг педагогик жараёнга шахсий қўшилиши учун психологик ва педагогик шароитларни таъминлашга ёрдам беради.
Контекстуал ёндашувнинг мазмуни олий таълим муассасасининг ўқув жараёнларида, ишлаб чиқаришда ва жамиятда содир бўлаётган жараёнларнинг моҳиятини акс еттиради, шу орқали бўлажак мутахассисларнинг ўқув, илмий, таълим ва касбий фаолиятини интеграциялашуви, педагогик жараён, ўз-ўзини тарбиялаш ва ўзини ўзи англаш муаммоларини ҳал қилади. Контекстуал ёндашув жамиятдаги иқтисодий ва ижтимоий-сиёсий ўзгаришларга, педагогик тизим чэгараларини ўзгартиришга динамик жавоб беради, мавжуд давлат тизими вазифаларига мувофиқ касбий-педагогик тайёргарликни долзарблаштиради, таълим стратегиясини шакллантиради.
Шундай қилиб, талаба келажакдаги касбий ва ижтимоий-маданий фаолият мавзусига айланади, шу билан бирга нафақат касбий ва маънавий маданиятни ўзлаштиради, балки уни ўзининг ижодий ривожланиши билан бойитади.
Тизимнинг мураккаб ўзаро боғлиқлигини кузатиш университетларда бўлажак ўқитувчиларнинг квазипрофессионла фаолияти моделини яратишни талаб қилади, бу унинг тузилиши, функциялари, мақсадлари, мазмуни, самарадорлиги шартлари ва ушбу жараённи тизимга боғлиқликда баҳолаш мезонларини аниқлашга имкон беради. Бундай моделнинг тавсифи тизимнинг барча елементларининг ўзаро боғлиқлигини тузишга ва унинг ташкилий ва бошқарув қарорларини оптималлаштиришни талаб қиладиган асосий позицияларини аниқлашга имкон беради. Моделлаштириш тизимнинг ҳақиқий функционал даражасини аниқлашга имкон беради, шу билан бирга уни ривожлантириш ва такомиллаштиришнинг асосий йўналишларини башорат қилишга ёрдам беради.
Бухоро давлат университетида педагогик амалиёт жараёнини тажриба ишлари натижаларини таҳлил қилиш ва умумлаштириш асосида бўлажак биология ўқитувчиларини квазипрофессионал тайёрлашнинг таркибий ва функционал модели ишлаб чиқилди.
Модел бир нечта босқичдан иборат бўлиб, уларнинг ҳар бири аниқ ва тўлиқ ёритилади.
Фан ўқитувчиси ва синф раҳбарига қўйиладиган ижтимоий-психологик ва педагогик талаблар яратилаётган моделнинг биринчи босқичини акс еттиради. Улар жамиятнинг талабаларнинг касбий ва шахсий даражасига бўлган талаблари бўлиб, улар асосида ўқитувчи касбининг келажакдаги мутахассисларнинг шахсий хусусиятларига бўлган талаблари, педагогик тизимнинг мақсадлари, вазифалари, мазмуни ва ишлаш шартларини акс еттирувчи меъёрий талаблар ишлаб чиқилади.
Педагогик амалиёт давомида бўлажак биология ўқитувчиларининг квазипрофессионал тайёргарлигини ташкил этишнинг назарий асослари моделнинг кейинги босқичини акс еттиради. Улар амалиёт давомида бўлажак ўқитувчи бўлиш жараёнининг моҳиятини акс еттирувчи ижтимоий-психологик ва педагогик талаблар ҳамда қонунларни ҳисобга олган ҳолда талабанинг ўқув жараёнидаги ривожланишининг асосий қарама-қаршиликларини ҳал қилиш йўллари ва йўналишларини белгилайдилар. Улар педагогик жараён самарадорлигининг мақсади, вазифалари, мазмуни, усуллари, шакллари, воситалари ва шарт-шароитларини ҳамда педагогик фаолият субъектларига қўйиладиган талабларни аниқлаш учун асос бўлиб хизмат қилади.
Олий таълим муассасасида бўлажак биология ўқитувчисининг педагогик амалиёт жараёнидаги фаолиятини таҳлил қилиш асосида квазипрофессионал фаолият моделининг қуйидаги функцияларини аниқлаш мумкин:

• 
  бўлажак ўқитувчининг квазипрофессионал тайёргарлигининг объектив ва субъектив муаммоларини ҳисобга олган ҳолда педагогик жараённи фарқлаш ва индивидуаллаштиришга ҳисса қўшадиган, шунингдек ўз-ўзини англаш, ўзини ўзи тарбиялаш ва муҳум фазилатларни шакллантириш ва уларни ривожлантиришга қаратилган таҳлиллаш функцияси;
  
• 
  талабани касбий-педагогик жамоа вакили сифатида шакллантиришга кўмаклашувчи ижтимоий ва касбий-педагогик функция;
  
• 
  талабанинг ички дунёсини очиб беришга ва бошқаларнинг касбий танлови, ўзини ўзи белгилаш ва шунингдек, шахснинг касб талабларига мувофиқлиги каби индивидуал психологик хусусиятлари билан танишишга имкон берадиган когнитив функцияси;
  

Моделнинг учинчи босқичи - бу педагогик амалиётда бўлажак ўқитувчиларнинг квазипрофессионал фаолиятини такомиллаштириш жараёнини ташкил этиш ва бошқариш тизими. Ушбу босқичда квазипрофессионал фаолиятнинг барча субъектлари фаолиятининг моҳияти ва йўналишлари очиб берилади. Бўлажак ўқитувчининг касбий йўналтирилган тайёргарлиги ўқувчиларнинг барча ўқув, касбий ва синфдан ташқари ишларини қамраб олади, унинг барча фанлари ишини бирлаштиради. Бўлажак ўқитувчиларни касбий йўналтирилган тайёрлаш тизимини яратиш ва ўқувчиларнинг касбий ўз-ўзини англашини ривожлантириш касбий шаклланиш жараёни иштирокчиларининг ўзаро ҳамкорлиги учун методик асос бўлиб хизмат қилади. Амалиётда педагогик тизимнинг самарадорлигини таъминлайдиган бўлажак ўқитувчиларнинг квазипрофессионал тайёргарлигининг асосий тамойиллари қуйидагилар:

• 
  таълимнинг бўлажак биология ўқитувчиси педагогик амалиёт жараёнида компетентли йўналиши;
  
• 
  педагогик амалиёт субъектлари ўртасидаги муносабатларнинг аксиологик аҳамияти, уларнинг психологик барқарорлигини сақлаш;
  
• 
  бўлажак биология ўқитувчиларнинг шахсий ва субъектив фазилатларини ривожлантиришда компенсацион йўналиши;
  
• 
  бўлажак биология ўқитувчисини шакллантиришда таҳлилий ёндашув;
  
• 
  бўлажак биология ўқитувчисининг ўз-ўзини англаш, ўз-ўзини тарбиялаш ва субектив шакллантириш жараёнида рефлексив ва онгли ёндашув.
  

Яратилган моделнинг навбатдаги босқичи педагогик амалиётда бўлажак биология ўқитувчиларини кавазипрофессионал фаолиятга тайёрлашнинг моҳияти, мазмуни ва усулларини очиб беради. Бўлажак ўқитувчиларни бу босқичдаги квазипрофессионал фаолиятга тайёрлаш субъектлари фаолиятининг мазмунига қуйидагилар киради:

• 
  ўқитувчилик касбининг моҳияти ва имиджини етарли даражада англаш ва ўзлаштириш;
  
• 
  ўқитувчи фаолиятининг мақсадлари, вазифалари, қийинчиликлари ва ижобий мотивларини аниқлаш;
  
• 
  квазипрофессионал тайёргарлик жараёнида бўлажак ўқитувчининг шахсий ва субектив ривожланиш хусусиятларининг самарали боғланишини таъминланганлиги;
  
• 
  бўлажак ўқитувчининг шахсий ривожланишида касбий аҳамиятга эга фазилатларни такомиллаштириш;
  
• 
  ўқитувчининг ижтимоий-касбий ролини англаш ва ўзлаштириш;
  
• 
  “устоз-шогирд” анъаналарига орқали ўз шахсини аниқлаш;
  
• 
  истиқболли вазифалар асосида педагогик жараён иштирокчиларига нисбатан ижобий муносабатни шакллантириш;
  

Квазипрофессионал тайёргарлик бўйича тадқиқотлар таҳлили унинг қуйидаги босқичларга мувофиқ ташкил етилиши мақсадга мувофиқ эканлигини кўрсатади:

• 
  касбий танлов (ўқитувчи касбини танлаш ва университетига кириш);
  
• 
  ўқув фаолияти шароитларига мослашиш даври яъни махсус тўгаракларга иштирок этиш (бизнинг мисолда “Квазипрофессионал фаолият” тўгараги) (1-2- семестр);
  
• 
  янги ижтимоий рол ва мустакил тажриба олиб бориш (Биокимё ва молекуляр биология фани дарсларида) (2-4 семестр);
  
• 
  мутахасислик (Биологияни ўқитиш услубиёти фани доирасида) (5-6 семестр);
  
• 
  битирувга тайёргарликнинг якуний босқичи ва профессионал жамоаларга кириш (педагогик амалиёт жараёнида) (7-8 семестр).
  

Бўлажак ўқитувчининг квазипрофессионал тайёргарлигининг ҳар бир босқичи ва унинг технологияси мазмуни, усуллари ва шаклларини мақсадли танлаш асосида талабаларнинг касбий - шахсий ва касбий-субъектив йўналишларини ривожлантиришга имконият яратиш мумкин.
Бўлажак биология ўқитувчиларнинг квазипрофессионал тайёргарлиги тизимининг фаолияти ва ривожланиши самарадорлигини аниқлашга ёрдам берадиган моделнинг кейинги босқичида ташкилий ва педагогик шароитлар очиб берилади. Ушбу шартларга қуйидагилар киради:
1. Бўлажак ўқитувчининг шахсияти ва субъектив фазилатларига бўлган талабларини ва биология доирасидаги фанлар асосида машғулотлар ташкил этишда ўқитувчининг фаолият тизимини ишлаб чиқиш ва асослаш.
2. Бўлажак ўқитувчининг квазипрофессионал тайёргарлигининг бутун тизимини ўқув ва касбий фаолият субъекти сифатида ўзларига бўлган муносабатига қараб талабаларнинг ўзини ўзи тарбиялаш, мустақил таълим фаолияти ва ўзини ўзи тартибга солишни рағбатлантиришга йўналтириш. Талабаларнинг малакасини оширишга ҳисса қўшадиган аниқ фаолиятни бўлажак ўқитувчининг квазипрофессионал тайёргарлиги учун университет педагог ходимларининг фаолиятига қўшилиши;
3. Педагогик амалиёт субъектларининг мувофиқлаштирилиши ва уларни ўзаро таъсирини таъминлаш, талабаларни ўқитиш ва тарбиялашнинг ҳар бир босқичида ягона концептуал позиция асосида иш мазмунининг узлуксизлиги ва ривожланиши;
4. Педагогик амалиётни психологик жараёнлар билан яқин муносабатлари асосида бўлажак ўқитувчининг квазипрофессионал тайёргарлиги жараёнини табақалаштириш ва индивидуаллаштириш;
5. Талабаларни тарбиявий ишларни режалаштиришга жалб етиш, бўлажак ўқитувчиларнинг қизиқиш ва қобилиятларини ҳисобга олган ҳолда тарбиявий тадбирларни ташкил этиш ва ўтказиш;
6. Ўқув, синфдан ташқари ва тарбиявий ишларни ташкил этишда талабаларни фаоллиги, ташаббускорлиги ва мустақиллигини ривожлантириш, бўлажак ўқитувчиларнинг мулоқот маданиятини шаклланганлиги, тиббий билимларнинг мавжудлиги, чет тилларни билиши ва амалда қўллай олиши (педагогик амалиёт жараёнида хорижий давлат ўқитувчиси ёки талабаси билан алоқа ўрнатиш), бўш ўзлаштирувчи, таълимга лаёқати бўлмаган, таълимга масъулиятсиз ёндашадиган ва тарбияси оғир тарбияли ўқувчилар билан ишлаш усуллари, турли ҳил тренинглар, суҳбатлар ташкил этиш ва уларнинг самадорлигини таъминлаш;
7. Талабаларни таълим фаолиятининг барча соҳаларида илмий-амалий ва тадқиқот фаолиятларини ташкил этиш;
8. Педагогик амалиёт жараёнида кафедралар, факултет ва университет доирасидаги анъаналардан намуна сифатида фаол фойдаланиш;
9. Амалиётчи талабалар гуруҳлари ўқитувчилари ва мураббийларини ўқувчиларнинг квазипрофессионал фаолиятини ривожланиш намуналари тўғрисида психологик хабардорлик даражасини ошириш;
10. Бўлажак биология ўқитувчисининг назарий тайёргарлиги ва касбий аҳамиятли сифатларини шакллантириш даражасини баҳолаш ва рағбатлантириш усулларини кэнг қўллаш.
Педагогик амалиёт жараёнида бўлажак ўқитувчиларнинг квазипрофессионал тайёргарлиги тизимининг самарали ишлаши ва ривожланиши шартлари қуйидаги диаграммада тасвирланган (расм. 1):

2.1-расм. Педагогик амалиёт жараёнида бўлажак ўқитувчиларни квазипрофессионал тайёрлаш тизимининг самарали фаолият кўрсатиши ва ривожланиши учун шарт-шароитлар
Моделнинг якуний босқичи педагогик амалиётда талабаларни квазипрофессионал тайёрлаш тизимининг самарадорлигини кузатиш ва баҳолаш кўрсаткичлари ва мезонларини очиб беради. Ўқув жараёнининг барча иштирокчилари фаолиятини баҳолаш кўрсаткичлари ва мезонлари педагогик амалиётдаги ўқув ва касбий фаолиятда талабалар шахсига таъсир қилишнинг функционал имкониятларига мувофиқ фарқланади. Қуйидагилар мезон сифатида қаралиши мумкин:

• 
  ОТМ таълим муҳитининг сифати;
  
• 
  таълим-тарбия жараёнини профессионал йўналтирилган лойиҳалаштиришни амалга ошириш;
  
• 
  таълим-тарбия жараёнини ташкил этишнинг мазмуни, метод ва воситаларини касбий йўналтириш.
  

Бўлажак ўқитувчиларнинг квазипрофессионал тайёргарлиги самарадорлигини баҳолаш мезонлари 2.2-расмда схематик тарзда тасвирланган.

2-2-расм. Бўлажак ўқитувчиларнинг квазипрофессионал тайёргарлиги самарадорлигини баҳолаш мезонлари
Бўлажак ўқитувчиларнинг квазипрофессионал тайёргарлиги самарадорлигини баҳолаш ва уни рағбатлантириш учун А, Б, С ва Д турдаги гувоҳномалар ташкил этилиши зарурдир. Чунки кейинчалик бу гувоҳномалар иш берувчи ташкилот томонидан бўлажак ўқитувчини қайси тоифада фаолият бошлашини белгилаб беришда қўл келади. А тоифадаги гувоҳнома эгаси бўлган талаба мактабда тўғридан-тўғри олий тоифали ўқитувчи сифатида иш бошлашига рухсат берилишини ташкил этиш квазипрофессионал фаолиятни такомиллаштириш учун жуда кучли ижобий таъсирга эга восита ҳисобланади. Б, С ва Д тоифага ўга бўлган бўлажак ўқитувчилар эса ишни оддий ўқитувчи сифатида бошлаб. Кейинчалик ўзларини ўқитувчи сифатида такомиллаштириб борадилар.
Бўлажак биология ўқитувчиси педагогик амалиёт жараёнининг пассив босқичида амалиёт раҳбари ва кутубхона ҳодимлари билан биргаликда квазипрофессионал тайёргарлик муаммолари бўйича илмий тадқиқотларни ташкил этиш бўйича библиографик материаллар тизими билан танишишадилар. Қуйидаги масалалар муҳокама қилинади:
1) карта файллари ва каталогларнинг турлари. Ёзма манбалар ҳақидаги маълумотларни рўйхатдан ўтказиш.
2) адабиётларни қидириш қоидалари ва усуллари.
3) библиографик манбалар.
4) талабаларни касб-ҳунарга ўргатишга касб-ҳунарга йўналтириш муаммоси бўйича манбаларнинг библиографик тавсифларини тузиш.
5) талабаларни ўқитувчи касбига йўналтириш муаммоси бўйича босма асарлар учун аннотация тайёрлаш.
6) ёшларни касбга йўналтириш ва тайёрлаш муаммоларининг даврий библиографик нашрда акс еттирилиши.
7) Педагогик амалиёт жараёнида талаба томонидан юритиладиган кундалик дафтари, дарс таҳлилии дафтари, дарс мазмунномаси дафтари, иш режаси дафтари, тарбиявий иш режа дафтари, тарбиявий соат конспекти, синф ўқувчиларга тавсиф дафтари, тадбир сценарийси дафтари тўғрисида маълумот бериш.
8) Таълим тизимидаги қонунчилик ва меёрий ҳужжатлар билан танишиш.
Ўқитувчиларнинг вазифаларига кўра талабалар касбга йўналтириш ва ўқитиш мавзусига оид адабиётларни мустақил равишда излайдилар ва адабий манбалар рўйхатини тузадилар, уларни ўрганиш доирасида тўғри тавсифлашни ўрганадилар. Юқоридаги топшириқларни бажариш асосида талабалар таълим тизимининг моҳиятини ва норматив ҳужжатлар юритиш тартибини ўрганадилар.
Ушбу жараёнда назарий саволлар билан бир қаторда талабанинг касб танлашга муносабати муҳокама қилинади ва таҳлил қилинади, биология ўқитувчиси касбининг моҳияти ва талабаларнинг педагогик ҳодисаларга муносабати билан боғлиқ амалий вазифалар берилади ва амалга оширилади. Талабалар мавзулар бўйича ессе-мулоҳазалар ёзишга таклиф қилинади: "Менинг биологик таълим йўлидаги қадамларим", "Педагогик фантастика ёки 200 йил ичида нима бўлади", " Педагогик фаолият натижаларига педагогик мулоқот ва раҳбарият қандай таъсир қилади?", "Бадиий асарлар ва медиа материаллар педагогик таълимда манба бўлиши мумкинми?", "Келажакдаги биология ўқитувчилари сифатида сизнинг севимли машғулотларингиз қандай?", "Ўқитувчи касб эмас, балки ҳаёт тарзидир", " Ўқитувчи - абадий актёр", " Нэга мен биология ўқитувчиси касбини танладим?", "Менинг биринчи ўқитувчим", "Биология ўқитувчисининг портрети", "Мен ўзимни биология ўқитувчиси касбини танлашга қандай тайёрладим", "Мен ва биология ўқитувчиси касби", "Биология ўқитувчиси ҳақида лавҳалар", "Менинг идеал биология ўқитувчиларим", "Бўлажак биология ўқитувчиси", "Ўқитувчи қуёш остидаги энг юқори лавозим", "Устоз! Исминг олдида камтарлик билан тиз чўкишга изн бер", "Мамлакат ўқитувчилар билан машҳур!", "Комилик, унда тарбиянинг маъноси нима?" , “Мен ўқувчиларимни касбга йўналтирмоқчиман”ва бошқалар .
Талабалар касбий фаолиятининг ўз идеали моделини яратиши учун "Педагогик қадриятлар" ва "Замонавий биология ўқитувчисининг қасамёди" мавзуларида монолог тайёрлаб келиш таклиф етилади.
Талабаларни ижодий фикрлашларини такомиллаштириш мақсадида қуйидаги топшириқларни бажарадилар ва саволларга ёзма равишда жавоб беришади:

• 
  замонавий жамиятда ўқитувчи (биология ўқитувчиси) ролини қандай баҳолайсиз?
  
• 
  1 сентябр (ёки ўқитувчилар куни) яқинлашмоқда. Сизни телевизорда биология ўқитувчиси касби ҳақида гапиришга таклиф қилишди, томошабинларга нима дейсиз?
  
• 
  Қандай қилиб ёшларни биология ўқитувчиси бўлишга ундашингиз мумкин?
  
• 
  Биология ўқитувчиси касбини танлаш афзалликларингизни қандай тушунтирган бўлар едингиз?
  
• 
  Ўқитувчи-тарбияловчи ишининг кўп функционаллиги нима?
  
• 
  Биология ўқитувчисини синф раҳбари образини қандай тасаввур қиласиз? Ушбу омил ҳақидаги билим мутахассиснинг касбий тайёргарлиги жараёнида қандай намоён бўлади ва унинг ўз-ўзини ривожланишини рағбатлантиради?
  

Улар ўқитувчи (хусусан, биология ўқитувчиси ҳақида) ва унинг ишининг хусусиятлари ҳақида сўзлар, мақоллар ва шеърларни танлаш бўйича амалий топшириқларни бажарадилар. Бадиий, журналистик, мемуар адабиёт матнларидан ўқитувчининг касбий муҳим шахсий фазилатларининг маълум блокларига эга бўлиши зарурлигини кўрсатадиган ёки исботлайдиган парчалар танлайдилар.
Педагогик амалиётнинг бошланғич босқичларида муаммоли педагогик вазиятлар саҳналаштирилади ва муҳокама қилинади, муносабатлардаги қийинчиликларни очиб беради: ўқитувчи - талаба; ўқитувчи - болалар жамоаси; ўқитувчи - ота - оналар; ўқитувчи - ўқитувчи; ўспирин-тэнгдошлар. Бу орқали талабаларни педагогик амалиётни актив босқичига тайёрлаш бошланади.
Амалиёт раҳбари томонидан талабаларга " Жамият ривожланишининг ҳозирги босқичида биология ўқитувчиси учун мактаб, касб-ҳунар коллеж ва лицей таълим тизимларида қандай қийинчиликлар (муаммолар) мавжуд", "Ўқитувчилик касбининг қандай истиқболлари (имкониятлар)мавжуд, хусусан биология ўқитувчиларининг" мавзуларида биологик цикл фанларини ўқитадиган мактаб ўқитувчилари, университет ўқитувчилари билан суҳбатлашиш топшириғи берилади; Улар интервю натижалари асосида еслатмалар тузадилар ва педагогик амалиёт тренинг машғулотларида нутқ сўзлайдилар.
Талабаларнинг ўзини ўзи такомиллаштириш кўникмаларини ривожлантириш учун уларга амалиётнинг кейинги босқичлари учун ҳаракатлар режасини тузиш таклиф етилади. Талабалар педагогик амалиётда фойдаланадиган ўз-ўзини тарбиялаш манбаларини ёзишга таклиф қилинади. Қуйидаги саволларга жавоб берадилар: Қандай манбалардан фойдаландингиз?, манбалар бўйича мустақил ишларини янада самарали ташкил этиш учун ўқитувчилар қандай кўникма ва малакаларга эга бўлишлари керак?, Сиз ўзингизни такомиллаштиришда кимни намуна сифатида кўрасиз? Сиз улардан нимани ўргандингиз? Айнан кимдан? Уларнинг фаолиятидаги қизиқарли нарсалар сизни қизиқтирдими?. Юқорида тайёрлаган материаллари асосида оммавий ахборот воситалари, конференция ва журналлар учун материаллар тайёрлашлари орқали уларда илмий дунёқараш шакллантирилади. Бундан ташқари талабалар ўзларининг касбий қобилиятларини баҳолай олишлари учун амалиётнинг актив босқичининг илк кунларидан фан ўқитувчиси сифатида ўқувчиларидан тест синовлари олиб, уларнинг билиш даражаларини аниқлаб олишлари ва амалиёт сўнгида оладиган тест синови натижалари солиштирилганда келиб чиққан натижа асосида ўз фаолиятларини назорат қилишлари мумкин.
Бўлажак ўқитувчининг квазипрофессионал тайёргарлиги кўриб чиқилган модел педагогик амалиётда ташкил етилган педагогик тизимнинг асосий ўзаро алоқаларини янада тўлиқ акс еттиришга ёрдам беради (3-расм).