Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги фарғона давлат университети мамуржон отажонов

Юнг Карл Густав (1875 – 1961), швейцариялик психолог. 1907 йили Карл Густав Юнг Зигмунд Фрейд билан танишади. 1911 йили Халқаро психоаналитиклар ассоциациясининг биринчи президенти этиб сайланган. 1913 йили Карл Густав Юнг, Зигмунд Фрейд билан муносабатларини узиб, ўз шахсий назариясини яратишга киришди. 1948 йили Карл Густав Юнг Цюрихда Аналитик психология институти (Юнг институти) очилишининг ташаббусчиси бўлди.
Аналитик психология психодинамик йўналишлардан бири бўлиб, психоанализ билан боғлиқ, лекин у сезиларли фарқларга эга. Унинг моҳияти тушлар, фольклор ва мифологиянинг феноменологиясини ўрганиш орқали инсон хулқ-атворининг чуқур кучлари ва мотивларини тушуниш ва бирлаштиришдан иборат. Аналитик психология шахснинг онгсизлик соҳаси борлиги ҳақидаги фикрга асосланган бўлиб, онгсизлик соҳаси шифобахш кучлар ва индивидуалликни ривожлантиришнинг манбаи ҳисобланади. Бу таълимот жамоавий онгсизлик тушунчасига асосланган бўлиб, Юнг томонидан биологик эволюция ва маданий-тарихий ривожланиш нуқтаи назаридан таҳлил қилинган ва шахснинг психикасида намоён бўладиган антропологик, этнографик, маданий ва диний маълумотларни акс эттиради. Экспериментал психологиянинг табиий-илмий ёндашувидан фарқли ўлароқ, аналитик психология мавҳум, изоляция қилинган-четлаштирилган шахсни эмас, балки индивидуал (индивид-лотинча: — бўлинмайдиган, алоҳида, мустақил ҳолда мавжуд бўлган организм), маданий шакллар воситачилиги ва жамоавий психика билан чамбарчас боғлиқ шахс психикасини ўрганади.
Психикани тахлил қилиш бирлиги сифатида Юнг архетип тушунчасини (архетип-асл нусха, хақиқий) одам психикасининг турли: хайвоний, умуминсоний, наслий, оилавий ва индивидуал даражаларида идрок, тафаккур ва кечинмаларнинг шахсдан ташқари туғма модели сифатида таклиф қилди. Архетипнинг энергияси - бу либидо (лот. либидо — майл, истак, эҳтирос)нинг амалга ошиши, чунки Фрейднинг либидо концепциясидан фарқли ўлароқ, ўзига хос рангга эга бўлмаган (масалан, жинсий) универсал руҳий энергия, лекин инсон ҳаётининг турли соҳаларида ҳар хил кўринишга эга бўлиши мумкин.
Ўз шахсий психикасини таҳлил қилиш жараёнида, одам онгсиз равишда ҳаётнинг барча соҳаларида, тушида, санъатда, динда, бошқа одамлар билан муносабатларда учрайдиган рамзларни тушуниш орқали ўз онгсизлиги билан учрашади. Онгсизликнинг рамзий тилини мифология, этнология ва диншунослик маълумотлари ёрдамида ўрганилиши ва тушунилиши керак. Бу жараёнларга эътибор ва очиқлик инсон ҳаётини уйғунлаштиради.
Юнг, шунингдек, бажарадиган ролига кўра индивидуал психикада шахс типларини ажратиб берадиган экстраверт (асосан ташқи дунёга қаратилган) ва интроверт (ички, субъектив оламга қаратилган) муносабатни тавсифлаб берди.
Аналитик психология нуқтаи назаридан, невроз - индивидуал онг ва архетип таркиби ўртасидаги номутаносиб муносабатларининг натижасидир. Психотерапиянинг мақсади-онгсизлик сохаси билан соғлом алоқани ўрнатишга (ёки қайта тиклашга) ёрдам беришдан иборат. Бу шуни англатадики, онгни онгсизлик таркибига сингдирмаслик керак (бу психоз ҳолати деб таърифланади) ёки ундан ажратмаслик керак. Юнг психологик ўсиш ва камолотга эришиш жараёнини (уни индивидуаллаштириш, деб атаган) ҳар бир шахс ва умуман жамият ҳаётидаги асосий жараён, деб ҳисоблаган.
Индивидуаллик йўлида ҳаракат қилиш учун одам ўз шахсига эго(мен)дан ташқарида бўлган бирор нарса билан учрашишига рухсат бериши керак. Бунга орзулар билан ишлаш, динлар ва турли руҳий амалиётлар билан танишиш ва ижтимоий қонунларга танқидий муносабат (ва одатий меъёрлар, эътиқодлар, стереотипларни кўр-кўрона акс эттирмаслик) ёрдам беради.
Аналитик психология инсон руҳининг кучли компоненти сифатида индивидуал онгсизлик борлиги ҳақидаги фаразга асосланган. Шахсий психикада онг ва онгсизлик ўртасидаги барқарор алоқа унинг яхлитлиги учун зарурдир.
Яна бир асосий тахмин шундаки, тушлар одамнинг онгида қолмайдиган, лекин шундай бўлишга мойил бўлган фикрлар, эътиқодлар ва ҳис-туйғуларни намоён қилади ва бу материал одам визуал образларни қандай тасвирлашида ифодаланади. Англанмаган холда бу материал онгсизлик сохасида сақланади ва тушлар бу материални ифодалашнинг асосий воситаларидан биридир.
Аналитик психология индивидуал (шахсий) ва жамоавий онгсизликни фарқлайди. Жамоавий онгсизлик ҳамма одамларга хос бўлган архетипларни ўз ичига олади. Бу шуни англатадики, индивидуаллашиш жараёнида алохида одамнинг бевосита тажрибасига туғридан-тўғри алоқаси бўлмаган белгилар пайдо бўлиши мумкин. Бу мазмун ҳаёт, ўлим, маъно, бахт, қўрқув каби инсониятнинг чуқур саволларига жавобдир. Бу ва бошқа тушунчалар долзарблашиши ва шахсга интеграция бўлиши мумкин.
Юнгнинг жамоавий онгсизлик ҳақидаги тушунчаси кўпинча нотўғри тушунилади. Уни тушуниш учун архетипларнинг маъносини тушуниш муҳимдир.
Жамоавий онгсизликнинг архетипларини инсон руҳининг ДНКси деб ҳисоблаш мумкин. Ҳамма одамлар умумий жисмоний ирсиятга ва тахминан маълум жисмоний шаклларга мойилликка эга (масалан, иккита қўл, битта юрак) ва биз ҳаммамиз жамоавий онгсизликни ташкил этувчи архетиплар кўринишидаги туғма психологик мойилликларга эгамиз.
Объектив дунёдан фарқли ўлароқ, архетипларнинг субъектив ҳақиқатини миқдорий тадқиқот усуллари билан тўлиқ ўлчаб бўлмайди. Буни фақат инсон руҳининг рамзий алоқасини - санъатда, орзуларда, динда, афсонада ва инсоний муносабатлар ва хулқ-атворни ўрганиш орқали аниқлаш мумкин. Юнг ўз ҳаётини жамоавий онгсизликни кашф қилиш ва тушуниш вазифасига бағишлади, у маълум бир рамзий мавзу ҳамма маданиятларда, ҳамма даврларда ва ҳар бир инсонда мавжуд, деб тахмин қилган.
Юнг психологик архетип концепциясини 1919 йилда “Инстинкт ва онгсизлик” асарида киритди. Унинг тушунчасига кўра, архетиплар ғояларнинг туғма универсал прототиплари бўлиб, улардан тадқиқот натижаларини талқин қилиш учун фойдаланиш мумкин. Архетип атрофидаги хотиралар ва уланишлар гуруҳига комплекс, дейилади. Масалан, она комплекси она архетипи билан боғлиқ. Юнг архетипларни тана аъзоларига ўхшаш психологик органлар, деб ҳисоблаган, чунки уларнинг ҳар иккаласида ҳам ривожланиш жараёнида намоён бўладиган морфологик мойиллик мавжуд.
Мен - тартибнинг архетипи, бу инсоннинг онгли ва онгсиз руҳий ҳаётининг яхлитлиги ва уларни бирлаштириш тамойилининг марказидир.
Соя - бу онгсиз мажмуа бўлиб, унинг ёрдамида шахснинг онгли қисмининг репрессия қилинган, қатағон қилинган ёки бегоналаштирилган хусусиятлари тушунилади. Аналитик психологияда одам соясининг ижодий ва ҳалокатли томонларини ажратиш одат тусига кирган. Ҳалокатли жиҳатидан, Соя одамнинг ўзини ўзи қабул қилмаган сифатини ифодалайди. Масалан, ўзини меҳрибон, деб билган одам қўполлик ёки ёвузлик каби сояли фазилатларга эга. Ва аксинча, феъл-атвори қаттиқ бўлган одам, сояда мулойимлик ва сезувчанлик билан қолади. Конструктив нуқтаи назардан, Соя ижобий, фойдали фазилатларни ифодалайди. Улар "соянинг олтинлари", деб айтилади.
Юнг, одам бошқаларга ўзининг сояли фазилатларини проекция қилиши, кўчиришининг олдини олиш учун сояли таркибни тушуниш ва онгга киритиш қанчалик муҳимлигини таъкидлайди. Тушларда Соя кўпинча туш кўраётганнинг ўзи билан бир хил турдаги қоронғу шахс сифатида гавдаланади.
Юнгнинг фикрига кўра, одам Соя билан тўрт хил усулда шуғулланади: рад этади, бошқа одамга проекция қилади – кўчиради, интеграция-бириктириб олади ва ёки ўзгартиради.
Ўз-ўзини амалга оширишга бўлган туғма эҳтиёж одамларни ташлаб юборилган материални топишга ва бирлаштиришга ундайди. Бу табиий жараён индивидуация, яъни индивидуал бўлиш жараёни, деб аталади.
Юнгнинг фикрига кўра, ўз-ўзини англаш икки босқичда бўлиши мумкин. Ҳаётнинг биринчи ярмида одам жамиятдан ажралиб чиқади, ўзи(мен)га хосликни яратишга ҳаракат қилади. Шу боис, ёшларда бузғунчилик жуда кўп, ўсмирнинг ота-онаси билан муносабатлари кўпинча душманликка тўла. Шунингдек Юнг, биз 35-40 ёшда "иккинчи балоғатга эришиш" даврини бошдан кечиришимизни айтади, бу ёшда биз моддий қадриятлар, жинсийлик, бола туғишдан кўра кўпроқ жамият ва маънавият қадриятларига эътибор қаратамиз.
Ҳаётнинг иккинчи ярмида одам яна бир бор инсоният билан учрашади, унинг бир бўлагига айланади. Бу вақтда катталар вайрон қилгандан кўра, бирор нарсани бошқалар билан кўпроқ ихтиёрий равишда баҳам кўришни бошлайди (ўз ихтиёри билан вақтини умумий ишларга бағишлаш, қурилиш, боғдорчилик, санъат билан шуғулланиш). Бу даврда у ўзининг англанадиган ва англанмайдиган ҳис-туйғуларига кўпроқ эътибор беради. Юнгнинг таъкидлашича, ёш йигит камдан-кам ҳолларда "ғазабланаман" ёки "хафа бўламан", деб айтади, чунки бу холат одатда унинг етук ва ақлга тўлган йилларидагина етиб келадиган инсониятнинг умумий тажрибасига қўшилишни англатади. Ёшлик учун ўзининг хақиқий моҳиятини излаш хос, яхлит, етук шахс учун эса умумий тажрибага ҳисса қўшиш ғояси етакчи ҳисобланади.
Юнг жамоавий онгсизликнинг ва ўзини ўзи англашнинг асосий мақсади тажрибанинг энг юқори даражасига, яъни маънавий даражасига эришиш, деб ҳисоблаган. У, шунингдек, агар одам ўзини ўзи билиш йўлидан бормаса, фобия, фетишизм ёки депрессия каби невротик аломатлар пайдо бўлади, деб таъкидлаган.
Карл Густав Юнг шахс тараққиёти одамнинг бутун умри давомида ривожланадиган динамик жараён, деб ҳисоблаган. Карл Густав Юнгнинг фикрича, шахс структураси учта ўзаро ҳаракат қилувчи таркибий қисмлардан иборат: 1) эго, 2) шахсий онгсизлик ва 3) жамоавий онгсизлик.
Эго – бу, шахснинг англанадиган даражада жойлашган қурилмаси. Эго – бу шахс маркази, ўз-ўзини англашнинг асоси сифатида эго ўзида фикрлар, ҳиссиёт ва эсдаликларни жамлаган, булар ёрдамида одам ўзининг яхлитлиги, бир бутунлигини англайди. Шахсий онгсизлик – бу, онгсизлик даражасида мавжуд бўлган шахс қурилмаси, ўзида қачонлардир англанадиган, лекин ҳозир сиқиб чиқарилган маълумотни сақлайди. Жамоавий онгсизлик – бу, онгга боғлиқ бўлмаган қурилма, унда аждодларимиз хотирасининг излари сақланади ва унинг мазмуни ҳар бир одам учун фақат ўзига хосдир. Жамоавий онгсизлик эса “архетиплар”нинг тўпланган жойи. Карл Густав Юнг “архетип” деганда одам хулқининг конкрет шаклларининг асосида ётадиган рамзий, туғма образларни тушунган. Архетиплар универсал, рамзий образлар, деган хулосага келиб, К. Г. Юнг кўплаб универсал архетипларни тасвирлаб тақдим қилган, улар орасида: 1) Персона, 2) Анима, 3) Анимус, 4) Соя ва 5) Ўзлик. Персона – бу, одамнинг жамиятда бошқалар билан қандай ўзаро ҳаракат қилишига жавоб берадиган архетип. Персона – бу, одам жамият талабларига мос бўлишга интилиб ўйнайдиган ўзига хос рол. Анима – онгсиз аёллик томонини аниқлайдиган архетип, эркакдаги ўзига хос ички аёл образи. Анимус – бу, онгсиз эркаклик томонини аниқлайдиган архетип, яъни аёлдаги ички эркак образи. Бу иккала архетип эркак ва аёлнинг жинсий идентификациясини аниқлайди. Соя – бу, мазмуни одамнинг ижтимоий номаъқул импульсларидан иборат архетип, унинг ҳайвоний инстинктларидир. Карл Густав Юнгнинг фикрича, соя ҳаётий кучнинг манбаи, одамнинг ижодий моҳиятидир. Ўзлик — бу, шахс маркази, унинг атрофида бошқа архетиплар шаклланади ва бирлашади. Карл Густав Юнг ўзликни ривожлантириш инсоният мавжудлигининг асосий мақсади, деб ҳисоблаган.
К. Г. Юнг томонидан иккита асосий ҳаётий: экстравертлашган ва интровертлашган установкалар тасвирланган. Одамда ҳар иккала ҳаётий установкалар мавжуд, лекин улардан биттаси устунлик қилади. Экстравертлашган установка устунлик қилганда одамда қизиқишларнинг ташқи оламга, бошқа одамларга йўналганлиги намоён бўлади. Интровертлашган установка устун бўлганда одамда қизиқишларнинг ўзининг ички оламига, фикр ва ҳиссиётларига йўналганлиги намоён бўлади.