Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, мирзо улуғбек номидаги тошкент давлат университети

в) инсон борлирида табиий-биологик ва ижти моийлик нисбати.

Антропогенез доирасида инсоннинг биологик та биати билан ижтимоийлиги нисбатини аниклаб олишмуҳимдир.
¹ Алексееи В, П. Инсониятнинг вужудга келиши. М., 1994, 8—15 бетлар.
(русча).
Умуман олганда, бу муаммони ўрганиш инсоннингэнг қадимги тарихидан бошлаб, долзарб бўлиб келмоқ _Да. Негаки, инсоннинг айни бир вақтнинг ўзида ҳамжонли табиатга, ҳам жамиятга мансублиги ҳар доимкўпгина масалаларни келтириб чиқариши билан биргатўғридан-тўғри, принципиал жиҳатидан дунёқарашмасалаларини ҳам кун тартибига қўяди. Буни Арасту нинг, инсон «сиёсий ҳайвондир», деган сўзларидаифодаланган маънодан ҳам билса бўлади.
Ҳақиқатдан ҳам Ното 8ар1еп8 тури биологик жи ҳатдан Ното уруғининг Ното ЬойНз (қобилиятлиодам), Ното егесШз (тикка юрувчи одам) каби турла ридан фарқ қилинмаса-да, лекин, бир хил сезиш аъзо лари, бир хил қон айланиши, мускул, нафас олиш,суяк тизимлари ва ҳоказоларга эгадир.
Булардан келиб чиқиб инсоннинг барча хатти-ҳара катлари, орзу-истаклари ва фаолияти турлари охир оқибатда биологиявий тақоза этилган дейишга асосборми? Фалсафа тарихида бунга икки хил: инсон бел гиловчи томонига кўра, биологик мавжудот ва инсонижтимоий мавжудот, ижтимоийлик унинг биологиявийтабиатини охир-оқибатда белгилайди, деган жавобларберилган.
Биринчи хил жавоб тарфдорларидан баъзилари (Э.Уильсон, М. Рьюз ва бошқалар) ҳозирги замон социо биология илми далилларига таяниб шундай мулоҳазаюритадилар: инсон хатти-ҳаракатининг асосий стерео тип (бир-бирига ўзаро альтруистик ёрдам бериш, дои мий манзилгоҳини қўриқлаш, тажоввузкорлик, жин сий майлни қондиришда муайян ўзига хосликларнингмавжудлиги ва ҳоказолар) кўринишлари бўйича барчасут эмизувчиларга анча яқин. Ўзига хосликларига кўраэса инсон ўзининг бевосита ўтмишдошлари бўлган гу руҳга мансубдир.
Фрейд ва унинг тарафдорлари таъкидлалашича, ин сон ҳам бутун ҳайвонот дунёсида бўлгани каби хилма хил инстинкт туфайли ҳаракат қилади. Биринчи, ўрин да улар ичида инсон авлодини давом эттириш, жинсийинстинкт туради. Шу билан бирга инсон ўзида фаолия тини маънавий, ҳуқуқий чекловчи ижтимоийлик си фатлари бўлгани учун бошқа ҳайвонлардан фарқ қила Ли. Бу ижтимоий сифатлар туфайли инсон ўзинингшаҳвоний ҳирсини чеклаши лозим бўлади.
Иккинчи нуқтаи назарга (академик А. Н. Леонтьевва бошқалар фикрича) кўра, одам боласи инсон бўлиш
қобилияти билан туғилади. Бу ўрицца табиат томони дан белгиланган ва инсон томонидан давом эттирил ган хусусиятлар соқов, кар, кўр бўлган болаларда қан дай намоён бўлиши устида ўтказилган тажриба якун лари ҳам катта аҳамиятга эга. Москва университетипсихология факултетида ўтказилган тажриба жараёни да уларга дастлаб ёзиш кўникмалари ўргатилди. Унданкейин эса улар секин-аста гапиришга, Бройл алифбосибўйича ўқишга ўргатилди. Натижада, табиий кўр, со қов ва карлигича қолганлари ҳолда улардан тўрттасиуниверситетни тугатган.
Кўриниб турибдики, инсоннинг ижтимоий моҳия тини биринчи ўринга қўйиш жиддий асосга эга. Агарбунинг ёнига инсоннинг баъзи биологиявий хусусият лари ҳам ижтимоий сабаблар билан белгиланиши қў шилса, далиллар янада асосли бўлади. Масалан, Ерюзининг ижтимоий-маданий ривожланиши юксакбосқичга кўтарилган минтақаларида одамларнинг эртавояга етиши, соғломлиги, бўйдорлиги ва узоқ яшашикузатилади. Кам ривожланган минтақаларда эса унингакси учратилади.
Инсонни фалсафий тахлил этиш доирасида бу иккихил қараш бир-бирини тўлдиришини ҳам кўрмасликмумкин эмас. Демак, инсон биоижтимоий мавжудотдеб қаралмоғи лозим. Бу инсонда биологиявийликнингижтимоий тақозоланганлигини ва ижтимоийликнингбиологик заминлари борлигини кўрсатади.
Инсон ривожланишида биологиявий тадрижиниижтимоий-маданий ривожланиш босқичига ўтиши би лан юзага келган бу бирлик унинг моҳиятини белги лайди.