Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, мирзо улуғбек номидаги тошкент давлат университети

6. ФАЛСАФАДА ИНСОН МУАММОСИ

а) Инсон муаммоси фалсафий таълимотлар маркази да.

Инсон тўфисидаги илк тасаввурлар фалсафа май донига келишидан анча аввал ҳам бўлган. Булар табиатва инсон нисбати тўғрисидаги эртакларда, турли асо тирларда (мифларда) ифодаланган энг содца фикрларэди. Айни шу фикрлар асосида ва улар билан алоқа дорликда инсонни фалсафий тушунишга доир таъли мотлар юзага келади. Инсои ва унинг моҳияти ҳақида ги дастлабки бундай фалсафий таълимотлар ҚадимгиҲиндистон, кейинроқ Хитойда ривожланди.
Қадимги Ҳиндистон фалсафасида бу масала «инсонқаердан пайдо бўлган», «биз қаерда яшаймиз», «қаёққақараб бораяпмиз» каби саволлар тарзида қўйилиб, бусаволларга берилган жавобларда инсоннинг ижти моий-маънавий моҳиятини тахлил этиш билан биргаунинг барча жонли мавжудотлар билан умумийлигигаҳам эътибор қаратилади. Асотирий-диний ва фалсафийғояларни ифодалаган ведаларнинг¹ давоми ҳисоблан ган упанишидаларда таъкидланишича, эркинликка, эҳ тирослиликдан қутулишга интилиш ва сансара-карма²қонунларига кўра амадда бўлган ҳиссий борлиқ йўлифақат инсонгагина хосдир.
Инсон муаммоси таҳлилида хитойлик Конфуций нинг таълимоти алоҳида ажралиб туради. Унинг фалса фий қарашларида инсоннинг ахлоқий табиати, оилада ги ҳаёти ва давлатни бошқариши масалалари катта ўрин
¹ Ведалар — қадимги ҳинд адабиётининг ёдгорлигидир.
¹ Сансара — ҳаётнинг узлуксиз алмашинупи, карма — узвийлик.
олган. Гарчи Конфуций таълимотида табиат масалалариалоҳида ва бевосита ўрин олмаган бўлсада «осмон» ва«осмон ҳукми» тушунчаси ҳийла катта салмоққа эгадир.«Осмон ҳукми» — бу тақдир бўлиб, инсон ҳаёти ваўлими унинг томонидан белгилаб қўйилган.
Конфуцийнинг «ўзингга нимани истамасанг, бош қаларга ҳам уни раво кўрма», деган фикрида инсо нийлик, кишиларга ҳурмат-иззат кўрсатиш йўллариифодаланган. У яна билиш — инсонни билишдир, дебайтган эди.
Конфуцийчилик билан ёнма-ён мавжуд бўлгандао-сизм¹ фалсафий мактаби вакиллари ҳам инсонмуаммосини жиддий тадқиқ қилганлар. Бу мактабвакиллари таълимотига кўра инсон ўзининг ҳаётидадао — бутун Оламнинг ўз-ўзидан келиб чиқиши,ривожланиши ва барҳам топишининг доимий табиийқонунларига амал қилиб яшаши керак. Яъни, унингбарча ҳатти-ҳаракатлари Олам қонуни ва инсонийтабиатга мос бўлмоғи лозим.
Инсон муаммоларининг фалсафий таҳлили Қадим ги Юнонистонда ҳам анча кжсакликка кўтарилди.Юнон файласуфлари кўрсатишича, инсон Коинотниигунчалик мукаммал бўлмаган кўриниши бўлиб, унингбарча унсурларини ифодалайдиган тана, жон ва руҳданиборатдир. Коинот доирасида инсон худолар, барчажонли мавжудотлар — ўсимликлар ва ҳайвонлар биланёнма-ён мавжуддир.
Фалсафий таълимотлар марказида инсон муаммо сининг алоҳида тарзда қўйилиши энг аввало Протогар нинг «инсон барча нарсаларнинг ўлчовидир», деганфикрида тўла ифода этилган.
Демокрит учун эса инсон табиатнинг бир бўлаги дир, бинобарин, у ҳам атомлардан тузилган. Ҳаётданмақсад Демокритнинг фикрича, бу маънавий бахт-соа датдир.
Шаркда ислом тарқалган ҳудудлардаги диний-фалса фий таълимотларда бу масалага рационал ёндошиш куч ли эди.
Тасаввуф таълимотларига кўра, инсон борлиқцагиэнг мукаммал мавжудот бўлиб, ўзида оламнинг моҳия тини жам этади. Шунга кўра борлиқ — дунё оламукабир бўлса, инсон олами сағирдир. Агар коинот ми қёсида борлиқнинг бирлиги худода ифодаланса, хосса¹ Дао — йўл дсмакдир.
лари кўринишининг ифодаси — инсондир. Инсон ти нимсиз ўз-ўзини билиш орқали комиллик даражасигаэришиш имкониятига эга.
Ислом фалсафаси вакиллари инсон муаммосинингбарча асосий жиҳатлари билан шуғулландилар. Жумла дан, уларни инсоннинг келиб чиқиши, унинг оламдатутган ўрни, воқеликни ўзлаштириш имкониятлари,эзгулик йўлини танлаган инсоннинг идеали ва ҳоказомасалалар қизиқтирган эди. Бу масалаларни таҳлилэтиш натижасида Форобий инсоннинг барча мавжу дотлардан фарқи ақл-идрокдадир, деган хулосага кел ган бўлса, Ибн Сино ақднинг ўзини умумий қарашларва алоҳида нарсалар тўғрисида фикр юритишга қодир лик шаклида талқин қилади.
Бу муаммо ҳақидаги Берунийнинг фикрлари ҳамаҳамиятлидир. У инсоннинг худо томонидан яратил ганлигини кўрсатиб, айни вақтда унинг бутун ҳаёти важисмоний тузилиши жўғрофик омиллар билан ҳамбоғлиқ эканини кўрсатиб шундай деган эди: «инсонтанаси, ранги, ҳақиқий қиёфаси, табиий- белгиларифақат келиб чиқишгагина эмас, балки тупроқ, сув, ҳа во ва турар жойига ҳам боғлиқцир»¹.
Инсон муаммоси таҳлили Янги замон фалсафаси нинг барча босқичларда эгаллаган ўрни, тутган аҳа миятига кўра ўтмиш даврларида мавжуд бўлгантаълимотлардан сифат жиҳатидан фарқланди. Уйғо ниш даври тафаккурида ўтмишдаги таълимотларнингбиронтасида бўлмаган ҳол — инсонни бетакрор ин дивидуалликларнинг йигиндиси сифатида олиб қарашбошланди, инсоният бетакрор инсонлардан ташкилтопгани кўрсатилди. Бундан эса тирик табиатда бўл ганидек, инсон табиатининг ҳам бир хил эмаслигива айни пайтда инсон билан инсониятнинг ман фаатлари муштараклашадиган муҳим нуқталар борли ги тўррисида хулосалар чиқарилди.
Бу давр фалсафасида, биринчидан, инсон, унингалоҳидалик сифати ва имкониятларининг чексизлигимасаласи турса, иккинчидан индивидуализм, эгоизм(худбинлик), манфаатпарастликнинг ҳам фалсафийтаҳлиллари кўрина бошланди. «Инсон инсонга бўри»,«ҳамманинг ҳаммага қарши уруши» кишилар ҳаёти нинг табиий ҳолати (Т. Гоббс), деган қарашлар келибчиқиши тасодифий эмас эди.
¹ АПу Раиҳ<14 Берунии. Танланган асарлар. 1-жилд. Т., «Фан», 1986, 67-бет.
Фан тараққиёти таъсирида Оврўпа фалсафий ант ропологиясида бу даврга келиб инсон моҳияти тал қинида янада янги жиҳатлари кўрина бошланди.Масалан, Б. Паскаль инсоннинг бутун буюклиги ваноёблигини унинг фикрлай олиш қобилиятида кўра ди. П. Гольбах эса инсоннинг ҳаёти табиат қонунибилан тақозаланган, деб ҳисоблаган. У шундай дебёзган эди: «инсон ҳатто фикрида ҳам табиатдан таш қарига чиқаолмайди»¹.
Немис мумтоз фалсафаси асосчиси И. Кант учун«инсон дунёдаги энг асосий мавжудотдир». У бир то мондан, табиатга тегишлидир, иккинчи томондан —аҳлоқан эркин ва, учинчидан, доимо қадриятлар биланиш кўради. Бу сифатларнинг биринчисида инсон зару рият олдида турса, иккинчисида маънавий эркинликкаэгадир.
XX аср фалсафий антропологияси кўп ҳоллардамумтоз фалсафа анъаналардан воз кечиб, рационализмўрнига иррационализмни (инстинкт, интуиция, ҳис сий-иродавий ҳолатлар ва ҳоказоларни) қўяди.
«Ҳаёт фалсафаси» йўналишидаги мутафаккирлар(унинг илк вакиллари XIX аср файласуфларидан Кьер кегор, Шопенгауэр, Ницше ва бошқалар) ақл-идрокўрнига иродани олдинга суриб, қатор қизиқарли ғоя ларни майдонга ташладилар. Хусусан, Шопенгауэр ўт мишдаги фалсафий қарашларда инсон иродаси унингақп-идроки ҳосиласи сифатида қаралганини тўғри кўр сатади ва инсоннинг турли-туман интилишлари, мо тивлари ҳаракат учун туртки бўлган руҳий ҳолати ҳамдабуларнинг амалга ошиши жараёни нисбий мустақилэкани ва ўзига хослигини таъкидлайди. Ницше ҳамфалсафа марказига инсон иродасини қўйиб, уни жонлитабиатдаги ҳолатнинг жамиятдаги хусусий ифодаси дебтушунтирган эди. Бергсон эса инсон руҳий фаолиятиасосида инстинкт туради деган фикрни илгари сурди.
Инсон муаммоси 3. Фрейд асос солган руҳий таҳ лил фалсафасида катта ўрин тутган. Унинг фикричаинсон онги ёрдамида ўзининг «МЕН»ига ҳам эга бўла ди. Айни вақтда унда инсон руҳининг олий қатлами —«суперМЕН» ҳамда энг паст ва кучли қатлам «У» ҳамфарқланмоғи лозим. Булар биргаликда олингандагинаинсон ўз руҳий борлиғини тушунтира олади.
¹ Го.нмах П. Табиат тилши ски фюик ва маънашш олам қонунларитугри&ца. М., 19X4, 9-бст (русча).
XX аср фалсафасида инсон муаммосини алоҳидаўрганишни мақсад этиб қўйган экзистенциалистлар(Ясперс, Хейдегер, Сартр, Камю ва бошқалар) нуқтаиназарига кўра, индивид эзгулик ва ёвузликдан биринитанлаши масаласи фалсафий муаммолар марказидатурмоғи лозим.
Экзистенциалистлар ўзларининг инсон тўғрисидагиқарашларда айниқса бегоналашув ҳодисасига каттаэътибор бердилар. Бунда алоҳида олинган инсон биланжамият ўртасидаги муносабатлардаги номутаносибликайниқса чуқур текширилиши лозимлиги айтилади.
Экзистенциализмга яқин бўлган фалсафий таъли мотлардан ҳисобланган ва ҳозирги вақтда бевоситафалсафий антропология деб аталган мактабнинг ва киллари (А. Гелен, Э. Ротхакер, М. Ландман ва бош қалар) нуқтаи назарига кўра фалсафанинг вазифасиинсон борлири моҳиятини тушунтиришдан иборатдир.Бунда эътибор инсон борлиғининг объектив томонла рига эмас, балки соф субъектив томонларига қаратила ди. Бу йўл билан инсоннинг эркин ижодий фаолияти,унинг ҳақиқий борлиғи асосида инсон ҳаёти маъноси ни очиб бериш мумкин деб кўрсатилади.
Ҳозирги замон инсон фалсафасининг мазмуни даврқўйган масалаларга жавоб бериш билан тақозаланган дир. Ҳақиқатан ҳам инсоният ҳозирги вақтда илмийбилимлар ва долзарб ҳаётий муаммоларни ҳал этишучун зарур бўлган илмий-техникавий ва маданий воси талар етишмаётганлигини эмас, балки бу воситалардандонолик билан фойдаланишмаётганлигини яққол сез моқда. Бу донолик марказида доимий қадриятлар ҳи собланган тинчлик, демократия, ижтимоий адолат ваҳоказолар туради.