Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, мирзо улуғбек номидаги тошкент давлат университети

б) Фалсафа, фан ва дин инсоннинг келиб чиқишитўғрисида.

Фалсафада инсон муаммоси яхлит ўрганилар экан,унинг келиб чиқиши тўғрисида ҳам бир қатор қараш лар илгари сурилган. Бу муаммо тахлилида фаразлар ватахминларга таянишга ҳам тўғри келади. Улар фалсафава фанда бир хил вазифага — объектни ва субъектниўрганишга хизмат қилади. Қолган ўринларда эса фа разлар ва тахминлар ёрдами билан файласуфлар инсонтўтрисидаги билимларни танқидий мулоҳаза қилиш ватафаккур қадриятлари мўлжаллари асосида таҳлилэтишга ҳаракат қиладилар.
Чарлз Дарвин ва Альфред Уоллеснинг тирик дунё
тадрижини тушунтиришга бағишланган таълимоти дои расида инсоннинг келиб чиқиши масаласида фалсафава фанда бир хил фаразлардан фойдаланилади. Ҳақи қатдан ҳам тадрижийлик (эволюцион) назарияси ин соннинг келиб чиқиши муаммосини тушунтиришгакатта таъсир кўрсатди. Бу назарияга кўра инсон биоло гик тур сифатида маймунсифат мавжудотлардан келибчиққандир¹. Бунда инсоннинг ўтмиш аждодлари суяк лари қолдиқларидан далил сифатида фойдаланилади.
Ҳозирги замон фани нуқтаи назаридан ерда ҳаёт1000 млн йил аввал келиб чиққан. Маймунсимонмавжудотлардан инсоннинг келиб чиқиши бир нечамиллион йил аввал бошланган². Ҳозирги вақтда Ерюзида тарқалган Ното кареш (ақлли одам) тури эсазамонавий генетика маълумотларига кўра бундантахминан 200—250 минг йил аввал Африкада пайдобўлган.
Фан тадрижийлик назариясидан келиб чиқадиганбу хулосани тан олади. Аммо фалсафа нуқтаи назари дан инсоннинг келиб чиқишини аеослаш учун буларетарли эмас. Хусусан, ушбу назарияга таяниб ҳайвонотоламидан инсоннинг ажралиб чиқиши сабабларинитўла исботлаб бўлмайди. Шунга кўра, инсоннинг ке либ чиқиши масаласи таҳлилида социогенез масаласи га ҳам катта эътибор бериш зарур. Бунинг учун инсо ният тарихининг илк даврларига оид бўлган барча да лилларни фалсафий умумлаштирмоқ лозим.
Тўғри, бу масаланинг фалсафий таҳлили гарчи таж риба ва фактларга таянса-да, муайян жиҳатлардан фа разийлик хусусиятларига ҳам эгадир. Муаммога фалса фий ёки илмий ёндошишнинг баъзи жиҳатлари етарлиизоҳини топмагани учун инсоннинг келиб чиқиши ҳа қидаги фикрлар диний билимлар билан ҳам тўлдири лиши мумкин. Масалан, француз файласуфи ва антро пологи Тейяр де Шарден маймунсимон мавжудотларбилан Ното 8ар1еп§ алоқадорлиги масаласи халқинидаохиргача тушунтирилмаган, «етишмайдиган звено»борлиғига эътиборни қаратди³. Гап шундаки, — дебтаъкидлайди мутафаккир, — инсон феномени ичкари да пайдо бўлди. Яъни инсоннинг келиб чиқиши «май«? ' Харесон Дж, Уайнер Дж, Теннор Дж, Барникот Н, Ренольд Н. Инсонбиологияси. М., 1979, 13-бет. (русча). ² Ўша жойда."³ Тейяр де Шарден. Инсон феномсни. М, 1987, (русча).
мун одам» кўриниши орқали янги шаклни майдонигакелтирмади, балки маймунсимонлардан одамга ўтиштурмуш фаолиятини ташқи намоён бўлишини субъек тивлаштириш, ичкарига кетиш орқали кечган. Инсонавлоди шакилланишининг биринчи даврлари ҳам ўз ўзини англаш шаклида юз берган.
Бу фаразда илмий далилланганлик етарли бўлмаса да, мантиқийлик мавжуд.
Ҳозирги замон фани инсон миясини ўрганишда жу да илгарилаб кетганлиги туфайли унинг беқиёс каттаимкониятлари тўғрисида кўп маълумотлар тўпланган.Масалан, инсон миясида 10¹⁴ миқдордаги нейронлар вауларнинг бирикмалари бўлиб, булар ёрдамида бутунинсоният тўплаган маълумотларни унга сингдиришмумкин. Лекин инсон миясига қўйиладиган талабларунинг имкониятлари даражасидан анча пастдир. Бу па радокс сабабларини изоҳлашда илгари сурилган қараш лардан бири (академик Н. Т. Бехтерева ва бошқалар)бўйича инсон бошқа сайёрадан Ерга келиб кўпайибкетган ва унинг миясидаги беқиёс имкониятлар ўз вақ тида ўша сайёра шарт-шароитлари ва талаблари билантақозаланган бўлиб, ҳозиргача сақланиб қолган.
Тарафдорлари унча кўп бўлмаган бу назарияга қа рама-қарши бўлган яна бир нуқтаи назарга кўра, Ерда ги инсон бутун Коинотда ҳам яккаю ягона, ноёб ҳоди садир.¹
Юқорида айтилганидек, антропогенез социогенез сиз кечмайди. Буни тушунтиришда инсоннинг келибчиқиши тўғрисида турли вариантларда баён қилинганмеҳнат назарияси ҳам мавжуд.
Меҳнат назариясининг барча кўринишларига бино ан, инсоният меҳнат фаолияти натижасида шакллан ган. Албатта, бу фаолият тил, онг, оилавий муносабат лар ва аҳлоқий тамойиллар иштирокида юз берган.
Антропосоциогенез инсоннинг меҳнат қуроллариниясаб, тажриба тўплашини, унинг авлоддан авлодга ўти шини ифодалайди.