Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, мирзо улуғбек номидаги тошкент давлат университети

6. ИЛМИЙ БИЛИШНИНГ АСОСИЙ ШАКЛЛАРИ

Тадқиқотчи ўзи тадқиқ этаётган предмет ёки ҳоди саларни ўрганишда илмий билишнинг турли методла ридан фойдаланиш асосида маълум янги билимларниҳосил қилади. Бу янги билимлар ўзларининг пайдо бў лишидан то инсониятнинг назарий билимлари тизим лари — фанларга кириб келишигача, ҳар хил кўри нишларда бир қанча тараққиёт босқичларни босибўтади. Илмий тадқиқот асосида пайдо бўлган янги би лимларнинг ривожланишидаги турли кўринишдаги бубосқичлар илмий билишнинг шакллари, дейилади.Илмий билишнинг бундай шаклларининг асосийлари ни илмий роя, муаммо, гипогеза, назария ва илмий ол диндан кўришлар ташкил қилади.
Илмий ғоя илмий билишнинг биринчи шаклидир.Ғоя — бу тадқиқот мақсадини, унинг йўналиши вамоҳиятини ифодалайдиган илмий билиш шаклидир.
Роя ўз табиатига кўра бирор фикрдир, у тадқиқотчимиясида унинг амалий ва назарий фаолияти асосидапайдо бўлиб, борлиқнинг тўғри ёки хато инъикосидир.
Илмий билишда ғоя муҳим роль ўйнайди. Маълумбир аниқ ғоя туғилмагунча, бирор соҳада тадқиқотолиб бориш мумкин эмас. Ҳар бир ғоя маълум биртайёргарлик, маълум мушоҳада асосида, маълум бирсоҳада фикр юритиш натижасида пайдо бўлиб, ундатадқиқотчининг амалий ва назарий тажрибалари умум лашган бўлади. Бундай ғояларни уларнинг табиатигакўра: а) илмий ғоялар ва б) бадиий ғояларга бўлишмумкин. Илмий ғоялар фан-техника соҳаларига оидтуғилган ғоялардир. Бадиий ғоялар эса, асосан, бадиийижодга оид бўлиб, улар ёзувчи ёки шоирнинг «нияти»деб аталади. Ғояларни яна уларнинг характерига кўраиккига ажратиш мумкин: а) борлиқнинг тўғри, реалинъикосидан иборат ғоялар; б) борлиқнинг хато ёкифантастик инъикосларидан иборат ғоялар. Ғоялар янапрогрессив ва реакцион ғояларга ҳам бўлинади. Про грессив ғоялар илмий билишни ривожлантиришга хиз мат қилса, реакцион ғоялар унга тўсқинлик қилади.Илмий билишда прогрессив ва реакцион ғоялар ўрта сида доимо кураш кетади. Илмий билишда бир қанчағоялар бирикиб, бирор илмий муаммони пайдо қили ши мумкин.
Муаммо¹ — илмий билишнинг ҳали билиб олинма ган ва ҳал қилинмаган, лекин билиниши ва ҳал қили ниши лозим бўлган билим шаклидир. Муаммо одатдатадқиқотчининг бирор тадқиқот соҳасига оид янгифактларни тўплаган, лекин бу фактларни ўзидаги эскибилимлари билан изоҳлаши мумкин бўлмаганда, буфактлар эски билимлар тизимига сиғмай, ўзларинингянгича баёнини талаб қила бошлаганда туғилади.Муаммонинг туғшшши ва қўйилиши илмий билишжараёнининг энг муҳим моментларидан биридир.Муаммони тўғри қўйиш — илмий билишда ишнингярмини ҳал қилиш демақдир.
Кундалик ҳаётда муаммонм кўпинча савол ёки би рор масала билан аралаштириб қўллашади. Илмий би лишнинг шакли сифатида муаммо савол ва масаладанфарқ қилади. Кўпчилик муаммони энг қийин, энг му раикаб масала ёки саволдир, дейишади. Муаммо савол
ю — арабча суз бўлиб, «масала», «вазифа» маъноларини ифодалаёки масала билан, савол ёки масала муаммо биланборлиқ бўлиши мумкин. Лекин савол ёки масала муам мо эмас. Савол ёки масаланинг ўзига хос хусусияти,муаммонинг ҳам ўзига хос жиҳатлари бор. Савол ёкимасаланинг ўзига хос хусусияти шуки, саволга жавоббериш, масалани ечиш доимо олдинги билим асосидаамалга ошади. Муаммода бундай эмас. Муаммони ол динги ҳосил қилинган билимлар доирасида туриб ҳалқилиб бўлмайди. Бунинг учун янги фактлар, маълу мотлар тўплаш, уларни янгича изоҳлаш, шу пайтгачамавжуд бўлган эски билим доирасидан чиқиш талабқилинади.
Муаммолар ҳам ғоялар каби, ҳақиқий ва сохта (ёл ғон) муаммолардан иборат бўлади. Хақиқий муаммо лар илмий факт ва фанларнинг қонунларидан келибчиқса, сохта муаммолар илмий фактлар ва фан қонун ларига зид келади.
Илмий билиш жараёнида бир муаммо бир қанчамуаммоларни келтириб чиқариши мумкин. Бунга биз нинг бозор иқтисодиётига ўтишимиз муаммосини кўр сатиш мумкин. Бозор иқтисодиётига ўтиш муаммосибизнинг иқтисодий, сиёсий ва маънавий ҳаётимиздаянги-янги муаммоларни келтириб чиқармоқца. Буларишлаб чиқарилган товарларни эркин нарх билан со тишга ўтиш, кам таъминланган оилаларни, нафақахўркишиларни, талабаларни ва ёшларни ижтимоий ҳимояқилиш муаммоларидир.
Илмий билиш жараёнида муаммоларни ҳал қилиш да кўплаб гипотезаларнинг пайдо бўлиши мумкин.