Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги самарқанд давлат архитектура-қурилиш институти

СОЦИОЛОГИЯ ФАН СИФАТИДА
УНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ


Р е ж а :

1. 
   Социология жамият ҳақидаги фан сифатида
   
2. 
   Социологиянинг илмий статуси – социология
   

фанининг предмети

3. 
   Социология фанинг функциялари
   
4. 
   Социологиянинг қонуниятлари, категориялари
   

1 савол. «Социология» термини лотинча сўз бўлиб, «социетас» (жамият) ва «логос» (сўзлар ва таълимот) сўзларидан олинган бўлиб, жамият, яъни ижтимоий жамият тўғрисидаги фан ҳисобланади.
Инсоният тарихи тараққиёти жараёнида кишилар жамиятни ўрганишга қизиқиш ва ҳатто ижтимоий жамиятнинг ўзига қизиқиш, унга нисбатан ўз муносабатини билдириш учун ҳаракат қилиб келинди. Ўтмишда бу ҳақда ҳар бир йирик тафаккур номоёндаси жамият ҳақида, ижтимоий ҳаёт ҳақида ўз тушунчаси ва муносабатини билдириб келди. Уларнинг бу тафаккурлари маълум бир фалсафий системада намоён бўлиб, ўз ижтимоий қарашларини аниқлаб келдилар.
Фанда «социология» термини дастлаб Ўрта Осиёда «жамият», «ижтимоий» тушунча сифатида IX-X асрларда Фаробийга, Европада социология сифатида француз философи Огюст Контга (XIX асрнинг 30 йиллари) тўғри келади ва у фанда Конт «позитивизми» деб аталади.
О.Конт фалсафасида ижтимоий жамиятдаги воқеа ва ҳодисаларни ўрганиш уларнинг бир-бирига қонуний боғлиқлиги борлиги ва уни фан сифатида ўрганишни илгари суради. Аммо, бу фикрлар Х асрдаёқ Фаробий томонидан илгари сурилган эди. Конт қарашлари социологияни фан сифатида ўрганилиш ғояси XIX аср охирларигача илмий адабиётларда жамиятшунослик фани сифатида эътибор билан қараб келинди. XIX аср охири ХХ аср бошларида эса жамиятни илмий ўрганиш жараёнида иқтисод, демографик ва ҳуқуқшунослик фанлари қатори социал соҳага ҳам фанда диққат эътиборни қаратиб келинди.
2 савол. Ижтимоий жамият социология фанининг жамият сифатида унинг манбаи бўлиши мумкин. Аммо жамият бошқа ижтимоий ва гуманитар фанларнинг ҳам манбаи ҳисобланади. Шу сабабли социологиянинг илмий статуси, бошқа фанлардек манбаи борлик ва предметнинг турли хиллиги вабир-биридан фарқ қилишидан иборатдир.
Социология фанининг ўзига хос билиш назариясининг асосий бўлган борлик ва ундан сифат кўрсаткичларига олиб келадиган ҳодиса ва жараёнлар ўзига хос бу предметни ташкил этиб, улар қўйидагилардан иборат, яъни бир гуруҳ социологиялар фикрича:
Яъни, «Группали ўзаро алоқалар», «инсоний ўзаро алоқалар» ва «уларнинг натижалари», «инсоний социал муносабатлар», «социал институтлар», «социал ташкилотлар ва уларнинг инсон характерига мувофиқ муносбаталари», «социал ҳаракатлар системаси», «кишилик жамияти ва инсоний характер», «социал интизом ва интизомсизлик табиати», «социал группалар», «инсоний муносабатлар ва алоқаларнинг форма-шакллари», «инсоний ҳаётнинг зарурлиги ва унинг социал контексти», «қишлоқ жамиятининг асосий структураси», «социал жараёнлар», «ижтимоий маданий ҳолатлар», «социал ҳаётни илмий ўрганиш» ва ҳоказолар социологиянинг предмети бўла олади, - деб ҳисоблайдилар бир гуруҳ социолог олимлар.
Социология курсининг предмети бошқа фанлар предметига ўхшаш фаннинг асосий вазифаси, мақсади ва функцияси, қонун ва категорияларини белгилаб бериш билан бу фан нимани ўрганади ва нимани ўргатади каби йўналишларини ҳам аниқлаб беради.
Бу фаннинг предметини аниқлашда социал- ижтимоий муносабатларнинг у ёки бу ҳодиса ва жараёнлардаги сифат кўрсатгичларга эътибор берилади, жамиятнинг социал ваижтимоий муносабатларини вужудга келтирадиган ҳолатларни, уни аниқлайдиган шакл ва форма, мазмунлариниўз ичига оладиган жараёнлар асосийроль ўйнайди. Улар қуйидаги гуруҳларга бўлинади:
1. «Ўзаро инсоний алоқалар», «ўзаро гуруҳ алоқалари ва муносабатлари», «унинг натижалари», «инсоний социал муносабатлар», «социал институтлар», «социал ташкилотлар ва уларнинг инсоний характерга муносабатлари», «социал ҳаракатлар системаси», инсоний жамият ва инсон характери (қиёфаси)», «ижтимоий тартиб ва тартбсизлик табиати», «социал гуруҳлар», «қишлоқ жамияти формалари», «инсоний мавжудот ва унинг контексти», «қишлоқ жамиятининг асосий структураси», «социал жараёнлар», «ижтимоий маданий ҳолатлар», «социал ҳаётни илмий ўрганиш» ва ҳоказолар биринчи гуруҳ фикрларидир.
2. Иккинчи гуруҳ фикрларига қўйидагилар киради (яъни иккинчи гуруҳ олимлари фикри):
Халқаро социал-ижтимоий энциклопедик олимлар фикрича бу фан предмети шундан иборатким, яъни бу фан – «социал ижтимоий-сиёсий агрегатлар, гуруҳлар ва уларнинг институционал (яъни ижтимоий-сиёсий фаолиятлари кўриниши), ташкилотлар, уюшмалар, институтлар ва уларнинг фаолиятлари ва бу институтлар ва ижтимоий-сиёсий ташкилотлар системаси ва фаолиятлари жараёнидаги туб ўзгаришлар»ни ўрганади деб кўрсатилади.
3. Учинчи гуруҳ олимлар фикрича, яъни социал гуруҳлар уларнинг вакиллари асосида ташкил топган бирликда фаолият кўрсатиладиган кишилар ҳаётида юз берадиган бутун воқеалар, ҳодисалар, ташкилотларнинг ривожланиши жараёнларини» ўрганиш, - деб ҳисоблайдилар.
Яна бир қанча ана шундай фикрларни келтириш мумкин.Аммо, ҳали унинг конкрет предмети аниқ эмас. Бу фикрларнинг қанақа бўлишидан қатъий назар бу фан иқтисодий-сиёсий ҳаётда кишилар ижтимоий-сиёсий фаолиятининг ҳамма жабҳаларини – иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, ғоявий, маданий ва бошқа томонларини қамраб олади ва уларга таалуқли ижтимоий-сиёсий процессларни назарий ва амалий жиҳатдан ўрганади.
Шундай қилиб, бу фан – маълум тарихий тараққиёт жараёнида шаклланган, фаоллашган ижтимоий-сиёсий системаларнинг умумий ва специфик характерини, мазмунини, уларнинг социал сиёсий қонун ва қонуниятларининг вужудга келиши, тараққиёти ва фаоллигини ўрганадиган фандир. Бу фан жамиятнинг социал-сиёсий тараққиёти, режали ривожланиши, социал-сиёсати, социал муносабатлари, социал-сиёсий системасининг моҳиятини, унинг иқтисоди, сиёсати, ижтимойияти ва мафкуравий-маънавий, маданий қиёфаси ва уларнинг ўзаро боғлиқлигини ўрганади. Шу билан бу фан:
1. Жамиятдаги турли гуруҳлар, индивидлар ва уларга хос ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг ижтимоий-сиёсий муносабатларини;
2. Шунга мувофиқ ҳозирги даврга мувофиқлашган ижтимоий-сиёсий муносабатларни (иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, ғоявий) ва уларга мувофиқ ҳар бир индивиднинг ўзаро ҳолатларини (ўрни, ҳуқуқи, аҳволи, боғлиқлиги, эркин, тенглик, озодлик, адолатлилик, демократик ҳолати ва ҳ.к.);
3. Турли индивид ва гуруҳлар (кўпроқ миллат, синфлар, социал қатлам ва ҳ.к.) бир-бирига жамиятд тутган ўрнига, ижтимоий ҳаётда юз бераётган воқеа ва ҳодисалар асосида бўлган муносабатларни;
4. Ва оқибат натижада турли хил индивидлар, гуруҳларнинг ижтимоий-сиёсий жамиятдаги ўзаро фаолияти ва унинг натижаларини ўрганадиган фандир.
Бу ижтимоий-сиёсий муносабатлар мажмуаси фан сифатида социал-демократикобъективлик методи, услуби асосида назарий-илмий ва амалий натиажаларни анализ қилиш орқали ўрганилади.
Шу асосда бу фаннинг ўзига хос специфик хусусиятга эга бўлган функциялари вазифалари вужудга келади.
3 савол. Социология фани фан сифатида ижтимоий ҳаёт жараёнларини ўрганар экан, қўйидаги функцияларга таянади:
Биринчидан – илмий проблемаларни ҳал этиб, ижтимоий ва сиёсий ҳаётнинг ҳамма жараёнларига таалуқли ҳақиқий борликни илмий анализ қилиш,ёзма манбаларни ўрганиш, солиштириш, текшириш оқибатида социал тараққиёти, унинг объектларини, институтларини ўрганади ва бу ўрганишнинг социологик методологиясини, илмий текшириш методларини аниқлайди. Унда иккита функция – нима ўрганилади (объект), қандай ўрганилади (методи) ва шу асосда гносеологик вазифа-функцияси келиб чиқади. Натижада социологик-сиёсий назарий фундаментал функцияси шаклланади.
Иккинчидан – бу фан вазифаси ижтимоий-сиёсий ҳақиқатнинг қайта ташкил топиши, вужудга келишига боғлик бўлган муаммоларни ўрганади ва шу асосда режали, мақсадга мувофиқ ривожланадиган ижтимоий-сиёсий жараёнларнинг асосий йўналиши ва воситаларини ўрганиш функцияси пайдо бўлади ва оқибат натижада назарий ва амалийлик социологиясининг объекти ва методини аниқлаш функцияси уни илмий ёки амалий аниқлаш вазифаси – функцияси вужудга келади. Бу эса бевосита «фундаментал» ёки «назарий» (иккаласи бир мазмунда, аммо фундаментал кенгроқ маъно кашф этади) ва амалий функциялари шаклланади. Бу иккала функция бир-бирига боғлиқ бўлиб улар илмий ва амалий вазифаларни бажаради. Назарий-абстракт асосларда, амалий-бу ҳам назарий ва эмпирик кузатишларга асосланиб олган билимнинг объект даражасига амалий ва назарий йўл билан боғланади.
Учинчидан – прогнозтик – келажакка доир мулоҳазалар билдириш функцияси мавжуд. Яна бу фаннинг билиш функцияси мавжуддир.
Бу функция биринчидан информацион хусусиятга эга бўлиб, умумжамият, жамоа ва индивидлар ҳақида дастлабки маълумотлар – яъни уларнинг эҳтиёжи, манфаатлари, ориентациялари қиймати ҳақида, мотивлар, реал фактлар, характер ва моҳиятга таалуқли фактлар, ижтимоий фикрлар ва бошқа маълумотлар тўпланиб, ҳақиқий социал-сиёсий фикрлар, хулосалар чиқарилади.
Иккинчидан – социал-сиёсий назарияларни бойитадиган янги ғоявий ва назарий таълимотлар янги қонуниятларни ва тенденцияларни вужудга келтиради.
Тўртинчидан – амалий функциялар бўлиб, бу билиш функцияси билан узвий боғлиқдир. Чунки, бу функция назарий таълимот билан амалиёт бирлиги бу фаннинг энг муҳим белгисидир. Ҳар бир назарий таълимот амалиётсиз – таълимот эмасдир. Бу функция асосан аниқ, конкрет назарий илмий хулосаларга асосланиб, кўпроқ жамият тараққиётининг келажаги ҳақида ва уни режали ривожлантириш иктиқболларини белгилаб беради, социал-сиёсий жамиятнинг келажагини башорат қилади.
Бунинг учун бу функция ўзининг моҳиятига қараб 2 та социал факторга – объективлик, субъективлик характерига эгадир.
1. Объективлик функциясига – инсон ҳаёти ва инсон фаолияти ва унинг ҳамма шарт-шароитларини ўз ичига қамраб олади. Шу билан жамиятнинг структураси, сиёсий тузуми, конкрет меҳнати шароитлари, меҳнат, турмуш муносабатлари киради ва уларнинг келажак тараққиётини белгилаб беради;
2. Субъективлик – бу функцияга асосан субъективлик аспектлари киради, унда турли мотивлар, ўй-фикрлар, кўрсатмалар (қарор, фармойиш, манфаатлар, қимматли таълимотлар, ғоявий тушунчалар, ижтимоий, жамоатчилик тушунчалари ва ҳ.к. ёки кишилар, гуруҳлар ва шунга ўхшаш ўзаро муносабатлар киради.
Бешинчидан – ғоявий, мафкуравий функциялар бўлиб, бу функция фикрлаш, тафаккур, онг ва амалий функциялар билан узвий боғлиқ бўлиб, бу функциялар асосан:
- биринчидан –табиий-тарихий жараёнларни билиш орқали жамиятни яқин ва узоқ келажакдаги истиқболли тараққиёти тўғрисидаги ғоявий таълимотни ишлаб чиқишдан;
- иккинчидан – бошқа концепциялар, таълимот ва қарашлар билан илмий, ғоявий мунозаралар орқали хулосалар чиқариш;
- учинчидан – аҳоли ўртасида илмий идеологияни-ғояни кенг тарқатишдан;
- тўртинчидан – малакали,лаёқатли мафкуравий илмий ғоялар асосида билимли мутахассислар тайёрлашдан иборатдир. Бу эса бевосита сиёсий мотивлардан мустақил бўлиши шарт.
- олтинчидан – сиёсий баҳо – сиёсий функциясидир.Ҳамма ижтимоий функциялар бевосита жамиятнинг сиёсий муносабатларини ўз ичига олмай, улар билан ўзаро узвий боғлиқ бўлмай жамиятнинг ижтимоий-сиёсий тараққиётига таъсир этиши мумкин эмас ва шу асосда ҳамма ижтимоий тараққиёт сиёсий позицияларисиз тушуниш мумкин эмас. Шу сабабли бу фаннинг бу функцияси бевосита жамиятнинг сиёсий манфаатларини ўз ичига олади, илмий хулосалар, манфаатлар ва ҳамма жараёнлар жамиятнинг ҳар бир гуруҳи, жамоатчилиги, индивидларининг сиёсий манфаатини ўз ичига олади.Унда мафкуравий ва сиёсий манфаатлари бевосита ижтимоий-сиёсий тизим манфаатларига мувофиқлашади ва уни ўз ичига олади.