Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган мухандислик-технология институти

1. Электр энергетика йўналиши ҳақида
умумий маълумотлар

• Кучланиш. Биринчи вазифаси ѐки кучланишни тушиниш. Кучланиш - электр схемада электр энергия ҳосил қилувчи манба потенциали. Бу кўпинча электр юритувчи куч ЭЮК деб айтилади. ЭЮК асосий ўлчов бирлиги (1745-1827) Италиялик физик батареяни кашф этган, Александ Джузеппе Антонио Анастасио Вольт номи билан, Вольтда ўлчанади. Электр кучланиши ―u‖ѐки ―U‖да белгиланади. Кўпинча ―v‖ѐки ―V‖белгиси ишлатилади.
• Электр токи. Ўтказгичдаги электр токи турубадаги бир линияга терилган пинг-понг шарига ўхшайди, 2-расмга келсак, трубани бир учидан босим (яъни кучланиш) шарларни труба орқали ҳаракатлантиради. Босим манбаи (яъни батарея) трубадан чиқаѐтган шарларни йиғиб трубага қайтаради (тескари алоқа йўли). Труба орқали ўтаѐтган шарлар сони иккинчидан ток кўринади. Электронларни кўрсатилган йўналишда ҳаракати жуда муҳим ҳисобланади. Электр токи ―i‖ѐки

―I‖ белгисида кўрсатилади.

2. Электр энергияни ташкил этувчи
асосий параметрлар
2-расм. Электр токи

• Электронлар

оқимига
қачонки
тескари
электрон
оқим туйниги.
атомдан ажралиб
Электрон оқим
туйникни ташлаб
кучланиши манбаининг мусбат
томонга ҳаракатидан юзага келади. Қолдирилган туйник
(нисбат зарядлар) кучланиш манбаининг
электронларбир йўналишда
томонига ҳаракат қилади. Шунинг
ҳаракат
учун
қилса,
манфий
схемада
ушбу
схемадаги туйниклар (мусбат зарядлар) тескари томонга
ҳаракат қилади. Электр зарядлардаги ишлатиладиган стандарт
келишувлик туйник оқими (мусбат заряд).
Бунинг сабаби батареядаги (+) мусбат ва (-) манфий полюс кучланиш манбаида электронларни иҳтиро қилмасдан олдин ўрнатилган.

• Дастлабки тажрибалар электр токини аралашганлигини билмасдан, мусбатдан манфийга бўллишни аниқлади.

• Кейинчалик кенг муҳокама қилинадиган ўтказгичдан оқадиган токнинг асосий ҳусусияти, ўтказгичда магнит майдонини юзага келтиришдир. 3-расмга қаранг.
• Бу оғирлик кучига ўҳшаш физик қонун ҳисобланади. Ушбу моментда қачон электронлар кучланиш сабабли ҳаракат қилганида, ўтказгич атрофида магнит майдони автоматик юзага келади, 4- расмдаги диограммада ток йўналишга қараб магнит оқими ўнг қоидасига асосан ҳаракатланади.