Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат

IQTIDORLI TALABALAR BILAN ISHLASHDA ERISHILGAN TAJRIBANI 
TANQIDIY TAHLIL QILISH 
 
Delov To’lqin Erkinovich - Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot 
Texnologiyalari Universiteti 
 
Iqtidorli talabalar bilan ishlashda yurtimizda koʻpgina ishlar amalga 
oshirilmoqda. Oliy oʻquv yurtlarida iqtidorli talabalar bilan ishlash bo’limlari tashkil 
etilgan. Quyida oliy oʻquv yurtlarida ochilgan iqtidorli talabalar bilan ishlash 
bo’limlarini koʻrib chiqamiz.
Jahon tajribasini ham koʻrib chiqadigan boʻlsak, iqtidorli yoshlarga ahamiyat juda 
kata. Iste'dodli va iqtidorli yoshlarni qo'llab-quvvatlash davlat ahamiyatiga molik 
masaladir, chunki xalqning boyligi uning ijodiy salohiyati bilan belgilanadi. 
Iqtidorli yoshlar axborot bankiga kiritilgan talabalar bilan samarali ishlash uchun: 
Birinchidan, iqtidorli yoshlarning Respublika ma'lumotlar bazasiga kiritilgan 
talabalarni aniqlash va bitiruvdan so'ng ustunlik berishga mutlaqo imkoniyat berish 
(magistr, aspirant, o'qituvchi); 
Ikkinchidan, iqtidorli yoshlar ma'lumotlar bazasiga kiritilgan shaxslarning ta'lim, 
ilmiy-tadqiqot ishlarini yoritish bo'yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish bo'yicha 
fakultet dekan muovini; 
Uchinchidan, akademik ishlarni bajarish bo'yicha dekan o'rinbosarlari 
universitetda "Yosh mutaxassisning portfeli" ni ishlab chiqish va amalga oshirish 
uchun tajriba model sifatida iqtidorli yoshlarni mehnat bozorida o'zlarini ishonchli his 
etishlari uchun imkon beradi; 
To'rtinchidan, o'quv ishlari bo'yicha kafedra mudiri universitetning "Iqtidorli 
yoshlar" web-saytida doimiy ravishda to'ldiriladigan ma'lumotlar bilan alohida sahifa 
yaratish; 
Beshinchidan, 
biz 
doimo 
intellektual 
salohiyatni 
mustahkamlash 
va 
o'quvchilarning ijodiy fikrlashlarini rivojlantirishga imkon beradigan ilmiy va ta'limiy 
muhitni faol ravishda tashkillashtirishni davom ettirishimiz kerak. 
Buning uchun quyidagilar zarur: 
1) iqtidorli yoshlarning Respublika ma'lumotlar bazasiga kiritilgan shaxslarni 
universitetda o'qish davrida va bitiruvdan so'ng har yili yillik hisobga olishni 
ta'minlovchi samarali mexanizm yaratish; 
2) iqtidorli va iste'dodli o'quvchilarni rivojlantirishga, ilmiy salohiyatini 
oshirishga, talabalarning malakasini oshirishga faol hissa qo'shadigan, ilmiy kurator 
lavozimini, o'qituvchilar uchun moddiy va ma'naviy rag'batlantirish mexanizmlarini 
yakunlash; 
3) dekan o'rinbosarlari bitiruvchilar bilan muntazam aloqani ta'minlash, iqtidorli 
yoshlar to'g'risida to'liq ma'lumot tayyorlash, ularning kasbiy o'sishi va malakasini 
oshirish uchun akademik ishlar bo'yicha; 
4 iqtidorli yoshlar ma'lumotlar bazasiga ilgari kiritilgan shaxslar to'g'risida 
tarbiyaviy ishlar bo'limiga har yili qo'shimcha ma'lumot berish kerak; 
5) o'quv ishlari bo'yicha dekanlar deputatlari birinchi navbatda Respublika 
yoshlar reestriga kiritilgan va davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan bolalar bolalar 

---

105 
jamoat birlashmalari tarkibiga kiruvchi shaxslarni aniqlash bilan birinchi o'ringa 
qo'yadilar; 
6) doimiy va universitetda o'qiyotgan barcha o'quv yillarida iqtidorli talabalarga 
kundalik muammolarni va ilmiy tadqiqot ishlarini hal qilishda alohida e'tibor berish. 
Iqtidorli yoshlar O’zbekiston Respublikasining "oltin zahirasi" dir, shuning uchun 
ilgari Respublika ma'lumotlar bankiga jalb qilingan iqtidorli talabalar bilan ishlashga 
alohida e'tibor berish kerak va eng muhimi, talabalar o'z vaqtida ularni yanada 
rivojlantirish va kasbiy o'sish uchun qulay shart-sharoit yaratishlari kerak. 
Mamlakat miqyosidagi tizimda (loyihada) iqtidorli bolalar va yoshlarni qidirib 
topish va qo'llab-quvvatlashning samarali mexanizmlarini joriy etish kontseptsiyasi 
ishlab chiqilgan. 
Iqtidor - inson hayoti davomida rivojlanib boradigan tizimli shaxsiylik sifati, bu 
insonning boshqa odamlarga nisbatan bir yoki bir nechta faoliyatida yuksak, noyob 
natijalar uning intellektual, madaniy, psixofizik xususiyatlari asosida erishish 
imkoniyatini belgilovchi xususiyatdir. 
Iqtidorli (iste'dodli) bola, o'smir, yosh yigit oʻzining yorqin, ravshan, ba'zan 
ajoyib yutuqlar bilan (yoki bunday yutuqlar uchun ichki imkoniyatlar mavjud) bir yoki 
bir nechta faoliyat bilan ajralib turadigan iste`dod sohibi. 
Iqtidorni rivojlantirish darajasi, sifatli o'ziga xosligi va o'ziga xosligi tabiiy 
murakkabliklar va bolaning faoliyati (o'yin, ta'lim, ijodiy, mehnat) vositasida paydo 
bo'lgan ijtimoiy-madaniy muhit bilan belgilanadi. Shu munosabat bilan qobiliyatlarni 
namoyon etish va rivojlantirish uchun maxsus sharoitlar iste'dodli bolalar va 
yoshlarning o'z faoliyati uchun sharoit yaratadi. 
Iqtidorni amalga oshirish uchun sharoit yo'qligining odatiy sabablari "yetarli 
emaslikdan" ijtimoiy-madaniy muhit va oilaning yoki mahalliy jamoaning moddiy va 
moliyaviy resurslarining etishmasligi hisoblanadi. Ba'zi hollarda iqtidorni rivojlanish 
imkoniyatini yuqori darajada qobiliyatli bo'lishiga qaramay, bolaning rivojlanishining 
o'ziga xos xususiyatlari, masalan, kekemelik, yuqori darajada tashvish, qarama-
qarshilik, nostandart xatti va boshqalar. 
Umumta'lim maktablari va kasb-hunar ta'limi tizimi darajasida iqtidorni bartaraf 
etishning tez-tez uchraydigan sababi - standart ta'lim yo'nalishini (ta'limni tartibga 
soluvchi me'yorlar kamligi, o'qituvchilarning malakasi kamligi) o'zgartirish mumkin 
emasligi. 
Yoshlarning iqtidorliligining ijtimoiy ahamiyati professional faoliyat bilan 
bog'liq. Qobiliyat belgisi (qobiliyat), qoida tariqasida, professional faoliyat sohasidagi 
yuksak natijalarga erishishdir. Kasbiy ta'lim va kasbiy faoliyat doirasidan tashqaridagi 
iste'dodlilik, qoida tariqasida, jamoatchilik tomonidan e'tirof etilmaydi (shaxsiy 
manfaatlar va shaxsiy bo'sh vaqtlaridan tashqariga chiqmaydi). Davlat va jamiyat 
uchun asosiy vazifa kasbiy ta'lim dasturlari uchun tanlov tizimini tashkil etish bo'lib, 
ular muayyan faoliyat sohasiga qobiliyatlar va qiziqishlarni to'liq aniqlashga 
asoslanadi. 
Ushbu kontseptsiya qobiliyat doirasidan, ijtimoiy mavqeidan va mulkiy 
imkoniyatlardan qat'i nazar, maktab yoshidagi bolalar, talaba yoshlar va yosh 
mutaxassislar (bundan keyin - bolalar va yoshlar) iqtidorini rivojlantirish (iste'dod) ni 
aniqlash va qo'llab-quvvatlash bo'yicha bir qator chora-tadbirlarni nazarda tutadi. 

---

106 
Iqtidorli (iste'dodli) bolalar va yoshlar bilan samarali ishlashga to'sqinlik qilayotgan 
muammolar: 
1. Bolaning iste'dodini erta aniqlashda uslubiy noaniqlikning yuqori darajasi. 
O'qituvchilar tomonidan bolalarni iqtidorli (iste'dodli) baholashda subyektivlik. 
2. Maktab yoshidagi iqtidorli bolalarni izlash, tarbiyalash va qo'llab-
quvvatlashning ko'nikmalarini, shakllarini va usullarini aniqlashning etarli 
mexanizmlari, talaba yoshlari va yosh mutaxassislar. 
3. Iqtidorli (iqtidorli) maktab yoshidagi bolalar, yoshlar va yosh mutaxassislarni 
aniqlash va qo'llab-quvvatlashda o'qituvchilarning psixologik va pedagogik malakasini 
oshirish. 
4. Ta'lim muassasalarida iqtidorli (iqtidorli) maktab yoshidagi bolalar, yoshlar va 
yosh mutaxassislarni aniqlash va qo'llab-quvvatlash bo'yicha muntazam ish olib 
borilmasligi. Cheklangan resurslar imkoniyatlari, inson faoliyati turli sohalarida 
bolalar va yoshlarning iqtidorli (iqtidorli) rivojlanishi uchun sharoit yaratish. Shahar 
byudjeti hisobidan qo'shimcha ta'limni moliyalash iqtidorli (iste'dodli) bolalar va 
yoshlarni qo'llab-quvvatlash uchun turli shart-sharoitlarni yaratishga olib keladi, bu esa 
shahar hokimiyatining siyosati va resurs salohiyatiga bog'liqdir. 
5. Viloyat va tuman, ovul darajalarda iqtidorli (iqtidorli) bolalar va yoshlarni 
qo'llab-quvvatlash uchun muntazam faoliyat olib bormayapti. 
Iqtidorli (iste'dodli) bolalar va yoshlar bilan ishlash muammolari: 
1. O'rta maktab o'quvchilarining kasbiy tayyorgarlik yo'nalishi bo'yicha 
nomutanosib tizimi. Katta maktabda profil ta'lim tizimi deyarli amalga oshirilmayapti. 
2. Iqtidorli bolalarni va yoshlarni qo'llab-quvvatlash bo'yicha tadbirlarni 
muntazam ravishda davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanmasligi. 
3. Ko'pgina universitetlarda intellektual iste'dodli (iqtidorli) talabalarni qo'llab-
quvvatlash uchun tashkiliy va inson resurslarining yo'qligi. Professional kasbining 
boshlang'ich bosqichlarida o'zlarini namoyon etgan va bozorga tegishli kasbiy 
natijalarni 
kapitallashmasligi 
ko'rsatgan 
professional 
iqtidorlarni 
qo'llab-
quvvatlashning rivojlangan infratuzilmasi. 
4. "Iqtidorlarni taqsimlash" natijasida boshqa mamlakatlarga O’zbekistonnig eng 
yaxshi yosh mutaxassislarini vaqti-vaqti bilan yo'qotish; kasbiy va ijodiy rivojlanish 
uchun raqobatbardosh sharoitlar mavjud emas. 
5. Ilmiy, ma'rifiy, madaniy va boshqa tashkilotlarda professional va kasb-hunar 
o'sishining yosh mutaxassislarini jilovlash va professionallarni ijtimoiy va pensiya 
ta'minoti tizimining qoniqarsiz holatiga olib kelishi sababli kasbiy rivojlanishga 
sarmoyalarni jalb etish uchun past imtiyozlar. 
6. Intellektual va ayniqsa amaliy kasb-hunarlarning ko'pchiligi uchun professional 
tanlov belgilarining samarali tizimi mavjud emasligi: kasbiy imtihonlar, professional 
darajalar va mukofotlar. 

---

107