Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

 
 
Қўнгқарғалар кундуз кунлари далаларга учиб кетишади ва ҳосили йиғиб 
оиинган экин майдонларидан дон ва турли бcгона ўтларнинг уруғларини 
териб йcйдилар. Қарға турли қолдиқларни йcйди. Тошкентнинг чекка 
жойларида сентабр ойининг иккинчи ярмида қизилтўшлар (ўрмон сайроқи 
қуши) пайдо бўлади. Баъзан улар Тошкент боғларида апрел ойининг 
охиригача бўлишади. Одатда улар тўда-тўда бўлишиб Ўзбекистоннинг 
ҳавзаларида кўчиб юради. Сентабр ойида қораялоқлар (2- расм), читтаклар 
(3- расм, а) ва иссиқ мамлакатларга учиб кетаётган тилла рангли қушларни 
кўрисл мумкин. 
 
 
2- расм. Қораялоқлар 

---

 
Тоғ ўрмонларидан водийларга тушиб келган зағча-ламинг (3- расм. б) 
катта тўдасини ҳам кўриш мумкин бўлади. Зарғалдоқ, қалдирғоч, булбул (3-
расм д, е), чивинхўр қушлар, мойқутлар, жиблажибон, кўкқарға ва бошқа шу 
каби қушлар жанубдан иссиқ мамлакатларга учиб кетадилар. 
 
Қушлар учиб кетишга одатланиб қолганликлари, шуртингдек, ҳаша рот 
ламинг (капалак, ниначи, қўнғизларнинг) секин-аста ёъқола бориши туфайли 
учиб кетишади. Чунки бу ҳашаротлар ана шу қушлар учун озуқа бўлиб 
хизмат қилади. 
Сентабр ойида лайлаклар, ғозфар, ўрдаклар ва турналар ўз ж инларига 
йиғУадилар ва учиб кетишга тайёрланадилар. 
Товуқлар туллай бошлайди. Уларнинг деярли барча патлари тўкилиб, 
янгидан чиқади. Шу билан бирга, улар қишки совуқларга тайёриана 
бошлайдилар. Уй ҳайвонлари ва ёwойи ҳайвонларда ҳам қиш шароитига 
монанд келадиган туклар ўса бошлайди. 
Сентабр ойида асаларилар ҳам қишга тайёрлана бошЖайдилар. Улар 
ўзларининг асал заҳираларини уяларининг бир томонига олиб ўтадииар, ўз 
уяларини иситадилар, кераксиз тешик ва ёриқларни бекитадилар, ўз 
уяларидан ўргимчакларни ҳайдаб чиқарадилар. чунки ўргимчакфар қиш 
вақтида асарларилар учун ортиқча юк бўлиб, асал заҳираларини еб 
қўйишлари мумкин. Ўргим-чакларнинг асалалариники каби нишлари ва 
жаглари бўлмайди, шунинг учун улар ўзларини ҳимоя қила олмайдилар, 
уяларни ташлаб чиқиб кетиб очликдан ылиб қоладилар. Асаларилар бошқа 
ҳашаротлар сингари узоқ уҳламайдалар. Дастлабки совуқлар тушиши 
биланоқ турналар ва ғозлар жснуб томонга гала-гала былиб учиб кетишади. 
Қушлар тыдасининг тузилиши – учиб кетувчи қушларнинг характерли 
белгиларидандир. Турнаиар одатда ўткир бурчак лиосил қилиб, ғозлар эса 
узун қийшиқ қатор, баъзида эса бурчак лиосил қилиб учадилар. Ёwойи 
қушлар ва каккуларгина (4- расм) •илоҳида-алоҳида учиб кетадилар. 
Қушларнинг учиб кетишини болаларни сайрга олиб чиққанда ёъли билан 
кузатиш мумкин. Октабр ойининг охирларида шаҳарлар ва водийларда 
саъвалар пайдо бўлади ва улар март ойининг охирларигача шу ерларда 
қолади. Лиар қариқиз, отқулоқ уруғларини еб кун кечирадилар. Саъвалар 
ўзларининг чиройли патлари ва ажойиб овозлари билан болаларни ўзларига 

---

жалб қиладилар. Болалар саъваларни табиат бурчакларида парвариш 
қилишни ўрганадилар: тоза сув, сўк, арпа, писта донларини майдалаб 
берадилар. Шунингдек, куз фаслида заранг ва шумтол дарахтларининг 
уруғларидан тайёрланган озу77қаларни ҳерадилар. Саъвалар қирилган 
сабзини ва болалар қўли билан табиат бурчагида ўстирилган кўк сулини зўр 
ишлаҳа билан йcйдилар. Кcчалари далалардан шаҳарларга гўнгқарға, зағча 
(5-расм) ва қарғалар тўда-тўда бўлиб учиб келади.