Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ҳароратнинг пасайиши билан ҳашаротлар ҳам аста-секин ёъқола боради. 
Уларнинг баъзилари ўлади, бошқалари эса (сассиқ қўнғиз) дарахтларнинг, 
(чтвинлар, пашшалар) иморатларнинг кавакларига кириб яширинадилар. 
Кўпгина чивинлар хазон бўлган барглар остига яширинадилар. Баъзи 
ҳашаротлар қиш учун тухумларини сақлаб қўядилар (ўсимлик бити, капалак), 
бошқалар эса личинка ҳолатида ерда қишлайдилар (тиллақўнғизлар). Болалар 
очиқ ҳавога дам олгани чиққанларида тўкилган барглар тагида ётган 
ҳашаротларни топиб оладилар. 
Олтин куз давомида учиб юраётган ўргимчак уяси кўз ташланади. Унинг 
кумушсимон узун тўқимасида киcжи ўргимчак уячалари, шунингдек, 
кўчманчи қўнғизлар бўлаи Ноябр ойида шаҳарда кўплаб гўнгқарғалар, 
олақарғак зағчалар учиб юради, Шаҳарга дала чумчуқларр нет1 келадииар. 
Улар дон излаб тўда-тўда бўИиб учиб юрадилар. Ш. нингдек, шаҳарга 
тоғлардан оқбош саъвалар, шаҳар четларид, эса сўфитўрғайлар учиб 
келадилар. 
Боғларда кўпгина қораялоқлар ва читтаклар пайдо бўлаc Улар, асосан, 
тоғлардан учиб келади- Кўк чумчуқларнии ўткир овозлари ҳам эшитилиб 
туради. 
Ҳайвонлар 
ҳаётидаги 
ўзгаришлар. 
Куз 
фаслида 
қурбақаламии, 
вақирлаши камроқ эшитила боради. Бунга болалар эътиборини жаж қилиш 
лозим. 
Ёш типратиканлар мустақил ҳаёт кечира бошлайдилар. Бофжж лар 
табиат бурчагида уларни боқадилар ва парвариш қиладилар. < Шу 
пайтларда тоғ этаклари ва чўлли раёнларда қум қуёиф ларини тез-тез 
учратиш мумкин. Кичикроқ кўринишдаги, унч лик катта бўлмаган бу 
қуёнлар ўзига хос рангга эгадир. Ул сариқ куракли ва оқ рангли бўлади. 
Унинг думи узун, думинии учида попукчаси бўИиб, боши эса чўзинчоқ 
бўлади. Қуи қуёни қумлар орасида, саксовул ўрмонларида ва дарёларнир 
қирғоқларидаги тўқайларда яшайди. 

---

Куз фаслида, ўтлар қуриганда шаҳар атрофидаги раёнла қуёнлар ёш 
дарахтларнинг қобиқларини, чўлли раёнларда эс черкес кандим, юлғун ва шу 
каби ёwойи ўсимликларнин қобиқларини кемириб ташлайдилар. 
Судралувчи ҳайвонлар (калтакесаклар, илонлар, тошбақаларжи донг 
қотиб ухлаш даврига кирадилар, Совуқ тушиши билан қурба-ж қаларҳовуз 
тагидан балчиқлар ичига кириб кетадилар, чўл қурба-и қалари эса уй 
атрофидаги кавакларга кириб, уйқуга кетадилар. 
Типратиканлар совуқ тушгунча ўзларининг қишги жойлариг кетишади. 
Улар қишда тўрт ойдан ортиқ ухлайдилар. Бу вақт ичидс қимирламайдилар 
ва ҳеч қандай овқат ҳам емайдилар. Улаи ана шу уйқу жараёнида ўзларининг 
гавда оғирликларрнинг уч бир қисмини ёъқотадилар. 1 
Баъзи вақтларда болалар боғчаларида типратиканни қиш вақтида ҳам 
олиб қоладилар. Уларни қутиларга солиб, баҳоргача салқин верда 
сақиайдилар. Болалар типратиканнинг уйғонишини алоҳида қизиқиш билан 
кузатадилар. 
Кўршапалаклар совуқ тушиши билан ташландиқ уйларнине шипларига 
келиб, осилиб олган ҳолда яшайдилар. Улар ёз мобай-нида тўптаган озуқа 
заҳираларини қишда жуда кам сарфлайдилар. Агар кўршапалак қишда, 
иссиқроқ жойларда яшаса, тез-тез уйғониб туради. 
Қишлоқ хўжалик ишлари. Сентабр ойида Ўзбекистоннингбарча 
ҳудудларида, слиу жумладан, Тошкент вилоятида ҳам асосий хўжалик 
ишиаридан бири — пахта йиғим-терими бошланади. Ҳар бир cлианоғда 3—5 
паллача бўИиб, бар бир паллачада эса пахта иолалари билан ўраб олинган 
8—9 тадан чигит бўлади. Пахта толаси пахтанинг энг қимматбаҳо қисми 
ҳисобланади. Пахта толасидан газ.моллар ва бошқа кўпгина техник 
маҳсулотлар, чигитидан эса мой, кунжара ва бошқа нарсалар тайёрланади. 
Сентабр ойида мcвали богларда олма, беҳи терилади, узум нзилади. Бу 
ишларда болалар ҳарн қўлларидан келганча иштирок cиишлари мумкин. 
Тарбиячилар бу пайтда баҳорда боғча ҳовтисига ўтказилган уй 
ўисмликларини табиат бурчакларига кўчириб ўтқазадилар. 
Гулзорларда қўқонгул, хушбўй нўхат, аждароғиз (гуллари катта-катта 
боғ ўсимлиги), настурсия, петуний, самбиттол, флокс ва тирноқгул каби 
ўсимликлар уруғини теришни давом эттирадилар, бунда болалар ҳам 
қатнашади. 
Октабр ойида далаларда оммавий равишда пахта йиғирн-терими давом 
этади. Пахта чаноқлари тунги совуқ ва кундузги иссиқнинг кескин таъсири 
натижасида очила бошлайди. 
Далалар ва полизларда карам, помидор, лавлаги, бақлажон, картошка 
сингари сабзавотлар йиғиб-тcриб олинади. Бу каби ман-зарани қислилоқ 
жойларда тез-тcз учратиб туриш рнумкин. 
Боғларда мевали дарахтларни қиш шароитига тайёрлайдилар. Ерга 
ўсимликлар ўсишдан тўхтаган вақтда ўғит солинади. 
Сўнгра дарахт атрофлари чопиб қўйилади, қатор оралари ҳайдалади. 
Дарахтнинг илдизига яқинроқ ерлари юзароқ ҳайдалади, чунки дарахт 
илдизлари ернинг устки қатламига яқинроқ туради. Дарахт илдизларидан 

---

узоқлашган ер чуқурроқ ҳайдалиши керак. Бунда дарахт лурларининг ўзига 
хос хусусиятлари ҳисобга олиниши лозим. Жумладан, нок ва олма 
дарахтларининг илдизлари олча ва олхўриларга нисбатан катта чуқурликда 
жойлашган, шунинг учун ҳам штф дарахтлар атрофидаги ерларни чуқурроқ 
ҳайдаш талаб қилинади. 
Ерни кузги шудгорлаш вақтида тупроқни ҳаддан ташқаи майдалаб 
юбормай, балки уни йирик қилиб ағдариш ва шу ҳолич, қишга қолдириш 
керак, бундай қилинганда тупроқ структурас яхшиланиб уни сақлаб қолишга 
имконият туғилади. Бунда, ташқари ерни йирик-йирик қилиб ағдариш 
фойдали, чунки у нам ва қорни яхши сақлайди. Бу эса ўсимликнинг яхши 
ривожланис учун жуда мулиимдир. Одатда қиш фаслида тупроқнинг уси 
қатламида зарарли ҳашаротлар яшириниб қоладилар. Ерни ҳайд; ва намлаш 
натижасида улар ўладилар, демак улар келгуси йил ҳо учун зарар келтира 
олмайдилар. 
Баргларнинг тўкилиши билан барча зарарли ҳашаротлар ҳам ерг 
тушадУар ва тўкилган барглар орасига жойлашиб оладилар. Шиминж учун 
барча ахлатларни тўплаш ва ёқиш ёки кўмиб ташласл керак. Бу ерда 
уларнинг ҳаммаси чириб ўғитга айланади. Зарарл ҳашаротлар, уларнинг 
болалари, личинка ва тухумлари дара. пўстлоқларининг ёриқлари орасида 
ҳам бўлади. Уларни эски, чириган илдизлари билан бирга ёъқотиш, 
ёриқларини эса суваш керак. Дарахт таналарини янги гўнг ёки лой қўшилган 
оҳак билан оқлаш керак (дарахт илдизлари куйиб кетиб, зарар етказмаслиги 
учун) ёки дусл ДДТ (гексахлорал) нинг бўр билан аралашмасини дарахтларга 
суриш керак. Ана шу вақтда дарахт пўстлоғидан ширалар олиб ташлартади. 
Октабр ойида дарахт ва новдаларни буташ бошланади. Бу иш 
шохларнинг узунасига қараб ўсишини тўхтатади ва ёш нов- ( даларнинг 
ривожланишига ёрдам беради. Бундай ҳолда ўсимлик , қишни осонлик билан 
ўтказади. Дарахт танасидаги ўсишга қаршилик қилган ортиқча, эски, чириган 
шохлари ҳам қирқиб ташланади. Шу ёъл билан дарахтларнинг келгуси йил 
ривожланиши учун яхши шароит яратиб беришга ҳаракат қифинади. 
Октабр ойининг охирида дарахтлар ва буталарни (1 ва 2-илова) бир 
жойдан иккинчи жойга кўчириш, токларни қиш мавсумига тайёрлаш 
бошланади. Бунда токлар кесилиб кўмилади. Тошкент вилоятж шароитида 
баъзи пайтларда токларни кўммасдан ҳам қиш-латиш мумкин, айрим ҳоллар, 
яъни тўсатдан совуқ тушишидан сақлаш учун токларни кўмиш мақсадга 
мувофиқдир. Шу мақсадда гуллар, анорлар ва бошқа ўсимликлар ҳам хашак 
ва сомон билан ўралади ёки қиш даври учун ерга кўмилади. 
Хниел. печак, чирмашувчи гуллар сингари ўсимликлар йиглиб олинади 
ёки ўраб қўйилади. Гулзорлардан канна илдизлари, гладиолус илдизи, 
картошкагул ва бошқа шу каби совуққа чидамли кўп виллик ўсимликлар 
туганакларини кавлаб олитиади. Картошкагул уиганаклари офтобда бир оз 
қуритилиб, сўнг салқин жойда сақланади. Гладиолус илдизлари яхшитаб 
тупроқдан тозаланади ва дока ғаитачага солиб қуруқ, салқин ерга осиб 
қолйилади. 
Октабрнинг иккинчи ярмида капалакгул (бўтакўз), дастаргул уруғлари 

---

сепилади, булар эрта баҳорда гулзорларни безайди. 
Болалар дала ва боғларда каттаиар қилаётган ишларни кузатиб 
борадилар ва уруғ сепиш, қирқилган шохчаларни йиғиш, ерни кўп йиллик ўт-
илдизларидан тозалаш ва уларни қуритиш сингари ишиар-да ўзлари бевосита 
қатнашадилар. 
Ноябр ойида далаларда ғўзанинг оcллилмаган кўсаклари ҳам иcрила 
бошланади. Ғўзапоя юлиб олинади, экин майдонларига ўғит солиниб, шудгор 
қилинади. Бундан ташқари мана шу вақтда келгуси йил ҳосилига замин 
ҳозирлаш мақсадида ёппасига суғориш ўтказилади. Экин майдонлари 
ҳайдалгандан кейин ҳам суғориш ўтказиш мумкин. Боғ, мактаб олди 
майдонларида, агар ҳарорат 5 даражадан болмаса, дарахт кўчатларини 
ўтқазиш мумкин. 
Ноябр ойида дарахтларни буташ, мевали дарахтлар ҳамда бошқа 
дарахтларда бўладиган зараркунандаларга қарши кураш ислилари давом 
эттирилади. Гулхоналарни хазонлардан тозаланади, қизитилган гўнг ёки 
шарбат ва суперфосфат солинади. Шунингдcк, тупроқни кузги шудгор қилиб 
қўйилади.