Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

 
НАЗОРАТ САВОЛЛАР1 
 
1. Куз фасиида об-ҳавода қандиий ўзгаришлар рўй беради? 
2. Ўсимликлар ҳаётидаги о ъзганшларни гапириб беринг. 
3. Қушлар ва ҳашаратлар кузда нима қилади? 
4. Кузда ҳайвонлар ҳаётидаги ўзгаришларни гапириб беринг. 
5. Кузги қишлоқ хўжалик ишлари қандай олиб борилади? 
 
2. Қиш фаслига тавсифнома 
 
Календарбўйича қиш биринчи декабрдан бошланади. Аслини олиб 
қараганда, қиш баъзи ҳолларда илгарироқ бошланиши ҳам мумкин, чунки 
халқ мақолида айтилганидек: «Йил йилга тўғри келмайди”. Об-ҳаводаги 
ўзгаришлар. Ернинг устки қатламини қор c лаши ва сувларнинг музлаши 
қишнинг бошланишидан дарак 
Ўзбекистонда қиш ўзига хос хусусиятга эга. Қор қатла мурнтоз бўлмай, 
тез эрийди ва қишда бир неча мартагина ёғаи Одатда қор декабр ойининг 
бослиларида ёғади. Қишнинг иккини ярмида — январ ойида. феврал ойининг 
бошларида кўпроқ ( "ёғади, март ойида ҳам бир оз ёғиши мумкин. 
Декабр ойида совуқ тушиб, тез-тез шамол эсиб туради. И кабр ойида 
барвақт қор ёғиши Тошкент шароити учун ж бўлгани билан, бундай ҳои 
камдан-кам бўлади. Ҳатто, ди ойида шундай кунлар бўладики, бунда ҳарорат 
+20+25 д жагача кўтарилади. Масалан, 1955- йилнинг декабр ойида маҳи 
вақт билан соат 6 дан 12 минут ўтганда баҳордаги син момақалдироқ, 
чақмоқ бўлиб, дўл аралаш ёмғир ёғж Январ ойида одатда қор ёғади, Жекин 
тезериб кетади. Ўр ҳарорат бутун ой давомида +4—6°C атрофлда бўлади,

---

баъзан жануби-шарқдан илиқ шамол «гармсел» эсиши натижа ҳароратнинг 
кескин кўтарилишини пайқаш мумкин. Кундуз лари ҳарорат +17+20 
даражагача исийди. Вақтинча илиқ ва қуйc ҳаво бўИади. Шундай вақтиарда 
дарахтлар ва буталар ку чиқариб қолади. Кcйинчалик енгил аёз таъсири 
остида яна ҳаво совиб қолади. 
Феврал ойида қуёш юқорироқ кўтарилади, кун анча узая Фcвралнинг 
биринчи ўн кунида одатда кун илиқ, қуруқ бўлади ҳарорат +17+19 
даражагача кўтарилади. Иккинчи ўн кунликж унчалик қаттиқ совуқ бўлмай, 
кучли қор ёғиб ўтади. Ба вақтиарда учинчи ўн кунликда ҳам қаттиқ совуқ 
тушиб, қуруқ ёғади. Дарахтларнинг шохлари оқариб, қаттиққина c қатлами 
ҳосил бўИади. Қушлар овқат топиб ейишга қийналадили Ўсимликлар 
ҳаётидаги ўзгаришлар. Қишда дарахтлар «яла ғоч» ҳолда бўладиларва 
нисбий осойишталик ҳолатида яшайдил Ўсимликнинг ер устидаги қисрнлари 
ўсишдан тўхтаб, қисл осойишталикка ўтади, илдизларнинг ер остидаги ҳаёт 
фаолиятли эса давом cтади. Дарахт нисбий осойишталик вақтларида озуи 
заҳираларини тўплайди, (крахмал, шакар ва ёғ) тўқималаринии нафас олиши 
пасаяди. Қиш даврида дарахтларнинг барча шохла ва пўстлоғи, шунингдcк, 
куртак, танасидаги ёриқлар ва баргли ўз намини ёъқотиб боради. Дарахтлар 
намлигининг катта миқдоре вўқолишига қишки шамоллар ҳам сабаб бўИади. 
Қишки шамоллар жаъсирида ўсимликларнинг новдалари ва ҳатто бутун 
ўсимлик ҳам лиулок бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳосил олингач, кеч 
луизда боғларни аста-секин қоплатиб суғорилади. Қишда дарахтларнинг 
ҳалок бўлмасликлари ва кўпроқ нам сақлашлари учун улар атрофига 
қорларни тўдалаб қўядилар. 
Икки йилик ва кўп йиллик ўт ўсимликларнинг ер юзасидаги қисми 
қуриб, илдизпоя, пиёзбош ва луганаклари қолади, булар ўсимликнинг 
янгидан ўсиб чиқиши учун озуқа моддалар залиирасини тўплайди. Илдизлар 
ер тагида, қор тагида совуқдан сақланиб туради. Қишда совуқ қаттиқроқ 
бўлиб ер қатлами қаттиқ музласа, ўсимликламинг илдизлари ҳам нобуд 
бўлади. 
Баъзи йилларда декабр ойида ҳам ўсимликлар куртак чиқаради: ҳўтакўз, 
маргариткалар очилади. 
Фcврал ойида совуқ бўлса, ўсимликлар ҳаётида ҳеч қандай ўзгариш 
бўлмайди. Бунда агар ҳаво илиқ бўлса, кўк ўтлар кўрина бошлайди. 
Илиқ қиш вақтида, февра! ойининг ўрталарида гунафшаларнинг куртаги 
бўртади, кумушдек тераклар кучалалай бошлайди, ва ранг дарахтининг 
бўртиб чиққан куртакларида нозиккина гул барглари кўрина бошлайди. 
Майса ўтлар чиқа бошлайди, гунафша, қоқиўт бодом, оқ қалдирмоқлар 
гуллайди. 
Қушлар 
ва 
ҳашаротлар 
ҳаётидаги 
ўзгаришлар. 
Қиш 
вақтида 
ўсимликларнинг уйқуга кетиши муносабати билан бу даврда болаларнинг 
диққат-еътиборини қушлар ҳаётига ва ҳолатига жалб отиш мумкин. Декабр 
ойида шаҳар ва қишлоқларда, аҳоли вашайдиган пунктларда чумчуқлар, 
қарғалар, зағчалар ва бошқа қишлайдиган паррандалар йиғилади. Улар 
ўралар, ахлатхоналар, шунингдек, серқатнов ёълларда озуқа қидирадилар. 

---

Ов-қатланиб бўлишгач, боғ ва ҳиёбонларга учиб кетадилар. Да-нихтларнинг 
шохларида дам оладилар. Сўнг, яна ҳовлима-ҳовли Личиб келадилар. 
Қоронғи 
тушиши 
биланоқ 
тўда-тўда 
бўлиб 
учиб 
Кеииб, 
баланд 
дарахтларнинг шохларига қўниб тунайдилар. 
Декабр ойида шаҳар атрофларидан кўкраклари оқ-қора рангли катта 
читтаклар учиб келадилар ва Тошкент боғ ва ҳиёбонларини лўлдириб 
юборадилар. Улар, дарахтларнинг каваклари ва шохларида қишлаган 
ҳашаротларни топиб ейдилар. Улар ҳашаролларнинг юз мингларча 
тухурнларини ҳам тозалайдилар. Баъзи вақтиарда зябликлар ҳам учрайди. 
Қуёшли кунларда қушлар кўпроқ ҳаракатчан, қувноқ бўлишади, бунга 
болаланинг диққатини жалб этиш керак.
Шаҳар атрофидаги жойларда бу вақтда кўпгина сўфитўрғайлжиж 
учратиш мумкин, улардалалардаги ёwойи ўттарнинг уруғлақ териб йcйдилар. 
Шунингдcк, бу вақтда боғлар ва одан яшайдиган ерларга яқин келиб яшовчи 
зағизғонларни ҳ учратаиниз. 
Декабр ойида қораялоқ ва читтакларнинг сайраши эшитилад Боғларда 
қизилқуйруқлар (6-расм) пайдо бўлади. Кам-кам учраса-да, ҳар ўн йилда бир 
марта совуқ қиш вақтида снcгирфе (7-расм) пайдо бўлишади. Улар секин-
секин ҳуштак чали учадилар. Бунда ота қушгина эмас, балки она қуш ҳам 
сайрай. (баъзи қушларда эса она қушлар сира сайрамайди).