Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ 
 
1. Болаларни табиат билан таништиришда табиаи ҳурчагининг аҳамийи 
қандай? 
2. Кичик гуруҳ табиат бурчагида нималар алоҳида ўрин тутади? Бу ёш 
гуруҳ табиат бурчагида қандай ўсимлик ва ҳайвонти сақланади? 
3. Ўрта ёш гуруҳ табиат бурчагида кузатиштар ўтказиш учун қандай 
ҳайвонлар танланади? 
4. Катта ёш гуруҳ табиаи бурчагида батиқларнинг қандай тур сақлаш 
мумкин? Ҳайвонларничи? 
5. Мактабгача тайёрҳв гуруҳи табиаи бурчагига қандай ўсимлик ва 
ҳайвонлар танланади? 
6. Турли ёш гуруҳ табиаи бурчагида о ъсимликлар қандай парвари 
қилинади? 
7. Ўсимликларни кўпайтиришнинг қандай лурларини биласиз? 
8. Террариум нима ? 
9. 
Турли ёш гуруҳ террариумларида қандай ҳайвонлар сауланади? 
10. Қушлар учун донхо ърак ва инлар қандай ясалади? 

---

VI БОБ. 
БОЛАЛАРНИ Й1Л ФАСЛЛАРИ БИЛАН ТАНИШТИРИШ 
 
1. Куз фаслига тавсифнома 
 
Об-ҳаводаги ўзгаришлар. Кузда ҳарорат аста-секин пасайиб ҳоради, 
бунинг натижасида ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳаётида ўз гариш ҳамда 
сусайиш рўй беради (ўсимлик барглари сарглаяди, ўкилади, баъзи қушлар 
учиб кетиб, бошқалари учиб келади ва ҳоказо). 
Сентабр куз фаслининг биринчи ойидир, бироқ Ўзбекистонда сентабр 
ойида ҳам ёз фаслидагидек иссиқ бўиади. Сентабр ойида лиаво иссиқ бўлиб, 
кечалари ҳарорат +7 даражагача тушиб кетади. Кундуз кунлари эса +20+25 
даражагача кўтарилади. 
Октабр одатдагидек куз ойи ҳисобланади. Бу ойда ўлкамиз қуёшли, 
иссиқ ва қуруқ бўиади, куннинг биринчи ярмида ҳарорат +7+10 даража 
бўиади, кундуз кунлари +15+23 даражага, баъзи Уолларда эса +27 
даражагача кўтарилади. 
Ана шундай жуда иссиқ вақтларда ўсимликлар, айниқса гунафша, 
дастаргул ва бошқалар 2 марта гуллайди. 
Ҳайвонлар дунёсида ҳам баҳорги ҳодисаларнинг такрорла-нишини 
кўриш мумкин: ғурраклар г уруллай бошЖайди, тўрғайлар сайрайди, 
қурбақалар қуруллайди, баъзи бир ҳашаротларда эса кузги урчиш 
бошланади. 
Октабр ойининг иккинчи ярмида ҳарорат одатда пасаяди, эрталаб +3+5 
даража бўлиб, кундуз кунлари эса +16+20 даражагача кўтарилади. Узоқ 
йиллик тажриба шуни кўрсаладики, ўсим-ликларнинг катта қисмини ва 
айниқса, қишлоқ хўжалик ўсирнлик-ларидан пахта, картошка, помидор, 
бодринг ва бошқаларни совуқ урадиган аёзлар ўлкамизда тахминан 12—И8-
октабрларда бошланади. 
Совуқ тушиши — бу ҳароралнинг қисқа вақтли пасайиши бўлиб, ер 
қатламлари ва ер йнзасининг устки қалламлари нол даражадан пастроқ 
бўиади. Ана шундай дастлабки аёзлар куз фашнинг бошланганидан далолат 
беради. Шимолий кенгликдан совуқ шамол эса бошлаши билан совуқлар 
бошлаънади, Совуқ даражаси жойнис релефига ва тупроқнинг иссиқлигига 
боғлиқ бўлади. 
Одатда, совуқ туслиганининг дастлабки куни кундузи. баъж ҳолларда 
эса тунда ҳавонинг булутли бўлиши кутилади. Агар, кечс осмон булутсиз 
бўИса, ер устки қатламлурининг парланиши натижасиқ ениинг юза қатлами 
музлайди. Сундай совуш ер қатламлари тегиб, ҳавонинг ҳароратини янада 
кўпроқ пасайтиради. Совуқни дастлабки лўлқинлари ўзи қоплаган барча 
ҳудудни озгина музлатади у фақалгина паст жойларга тарқалади ва бир-икки 
кун давом этаи Агар ҳаво тўлқинжнинг ҳарорати нол даражадан паст 
бўлсагина музла барча ҳудудга ёйилиши мумкин. Шунда тупроқ ва 
ўсимликлар устки қатламларига cрталабки шудринг тушади. 
Баъзи вақтларда октабр ойида кучли ва совуқ шамоллар арал ёмғирлар 

---

ииам ёғиб ўтади. Бундай пайтларда тарбиячи лаларнингдиққаТ-еътиборини 
дарахтларнинг калта шохлари ва ингич новдаларнинг тебрани.шига жалб 
cтади. 
Ноябр қислига ўтиш ойи ҳисобЖанади. Одатда ноябр ойиc ўлкамизда 
об-ҳаво қулай бўлмайди: гоҳ ёмғир, гоҳ ёғади, кун гоҳо илиқ, гоҳо совуқ 
бўлиб туради, 
Ўсимликлар ҳавотидаги ўзгарисфилар. Ў-збекистонда, асосан,, пахта 
етиштирилади. Бу вақтда ғўза барглари бир текисда етилаж бошлайди (ғўза 
чаноқлари пишиб, аста-секин очила бошлайдиж ва момиқдек оқ пахта пайдо 
бўлади). 
Боглларда кечки олмалар, кечки узумфар. ёнғоқ пишиб И етилади, 
шунингдек. Ўзбекистон учун хос бўИган беҳи, анор И пишади, ёввойи 
дўлана, олча ва наъматак ҳамда болаларнинг энг севимли меваларидан бин —
жийда пишади. Гулхоналарда гулто-жихўрозлар, хризанфемалар гуллайди, 
флокс ва босфиқа гуитар эса ; сўлий бошлайди. 
Кузнинг тушиши аввало мевасиз дарахлларга таъсир қилади. Биринчи 
галда бу дарахтларнинг барглари сарғая бошлайди. Бундай ўзгаришларни 
болалар бутун куз давомида кузатиб борадилар. Ушбу даврда маълум 
турдаги ўсимЖикланиинг ҳаммаси бирданига ўзгармайди, албатта. Бу вақтда 
уларнинг бир қиснии куз либоси»ни кия бошлайдилар. бошқа бир қисми эса, 
ўзининг ёзги ҳолатини тўла қоплайди (барглари кўм-кўк бўлади). Ўсим-
ликларнинг ёши ҳам маълум даражада таъсир қилади, қари дарахтларда ёш 
дарахтларга нисбатан илгарироқ ўзгариш кўзга ташланади. 
Баргларнинг ранг ўзгаришлари хлорофиллнинг парчаланиши билан 
боғлиқ бўлади. Хлорофилл доналарининг ёрдами билан дарахт барглари 
ҳутун ёз давомида карбонат крахмал оладилар. 
Ёз давомида хлорофилл колпроқ ҳосил бўлади ва камроқ пар-чаланади. 
Кузда ҳароратнинг пасайиши билан хлорофиллнинг лиосил бўлиши камаяди. 
Аксинча, қуёш нурларининг таъсири остида ғлорофиллнинг парчаланиши 
кучаяди. Шунинг учун хлорофиллнинг умумий миқдори камайиб боради. 
Хлорофилл мураккаб модда боллиб, бир неча (ранг берувчи) 
пигментлардан: иккита кўк ва иккита сариқ пигментдан иборатдир. 
Хлорофиллнинг парчаланиш вақлида (кўк ва сариқ пигмcнллар) сариқ 
рангдаги яна янги моддалар пайдо бўлади. Ана шу моддалар кузда баргларни 
сариқ рангга бўяйди. Барглардаги ҳосил бўлган пигментлар, орадан бирмунча 
вақт ўлгач парчаланади ва барг-лар қўнғир тусга киради. Баргларнинг қўнғир 
рангга кириши уларнинг хазон бўиишидан далолат бcради. 
Бундан ташқари баргларнинг сариқ туслари қиз.ғиш тусга, қизғиш 
тусдан тўқ бинафша тусга ўтади. Болалар боғчаларининг ларбиячилари эса 
лабиатда бўлаётган бундай ўзгаришларга болаларнинг эътиборини жалб 
қиладилар. Бу ранг аниотсиан деб аталувчи алоҳида пигмcнига боғлиқ 
бўлади. 
Ҳар турли қизғиш баргларнинг луси барглардаги нордон ва ишқор 
моддаларнинг мавжудлигига боғлиқ бўлади, 
Кучли ёруғ ва паст ҳарорат бўлгандагина баргларда антотсиан ҳосил 

---

бўлади. Баргларда шакар моддаларининг мавжудлиги антотсиан ҳосил 
бўлишининг мулиим шартларидан биридир. Маълумки, кузда ҳарорат 
пасайиши билан шакар крахмалга айланади. 
Баргларнинг куздаги ранг ўзгариши билан тиниқ рангли заранг 
илгарироқ ўзгара бошлайди (улар оч сариқ ранг ҳосил қиладилар) ва 
мажнунтолнинг баргиари тўқ сариқ, оқиш лусга киради. 
Узум, ўрик, нок ва кейинроқ эса қайрағоч, шафтоли ва бошқа 
дарахтларнинг барглари сарғайиб, қизғиш тусга киради. 
Октабр ойида, одатда, қуруқ об-ҳаво шароитида барглар ран-гининг 
ўзгариши тезлашади ва улар ўзига хос гўзаллтк касб cтади; барглар яна ҳам 
равшанроқ 
тус 
олади. 
Тарбиячи 
болаларнинг 
диққат-еътиборини 
дарахтларнинг гўзаллигига жалб қилади. Болалар барглардан гулдасталар 
ясайдилар ва улар билан табиат бурчаклари, шкафлар, жовонларни 
безатадилар. 
Баргларнинг ранги ўзгара бориши билан аста-сcкин хазон бўла 
бошлайди ва ўсимликЖарнинг қишга тайёрланишига замин ҳозир-лайди, 
чунки бундай тайёргарлик ўсимликлар ҳаёти билан боғлиқ дир. Октабр ойида 
баргиар тўкила бошлайди. Аwало заранг дарах-лининг барглари тўкУади, 
кейинчалик эса, акатсия, қайрағоcЖ гледичия, эман, ёнғоқ, оқ терак ва 
чинорларнинг баргла тўка бошлайди. 
Заранг дарахтининг сийраклашган барглари орасидан жуфт-жу бўлиб 
ўсувчи бирпаллали мева бошлари кўриниб туради. «Пал!алар* орасида 
жигарранг, юмалоқ уруғлари бўЖади. Кузда тўкилга^ уруғдан яна дарахт 
ўсиб чиқавcради. Заранг дарахттнин уруғлари жуда кўп бўлади, узоқ пайт 
яхши сақланади (бузил майди), шунинг учун бу дарахтнинг униб ўсислиини 
кузатисф ва шундай дарахтларни экиб ўстиришга болаларни жалб қиЖиш 
осон Шу мақсадда куз фаслида заранг, шумтол ва бошқа да навларининг 
уруғларини йиғиш тавсия этилади. 
Хазонрезгилик ўсимлик ҳаётида катта аҳамиятга cгадир. Агар баргиар 
тўкилмаганида, эски баргиар дарахт танасидаги намликни парлатиб юборар, 
натижада дарахтлар қуриб қолган бўлар эди, ( шунинг учун ҳам баргларнинг 
тўкилиши ўсимликларни қуриб қолишдан сақлайди. Бундан ташқари, 
баргиар тўкилмаса, қишда қорни тутиб қолуб, новдаларга зарар етказар эди. 
Баргларнинг тўкилиши билан ўсимликларнинг ҳаёт кечиришлари учун 
зарарли , бўлган шавел кислотаси ёъқолади. Бу нуқтаи назардан қараганда 
ўсимииклар баргининг тўкилиши уларнинг яшаши учун туғилган янги шарт-
шароит ҳисобланади. Баргларнинг тўкида бориши турли дарахтларда 
турлича: эман дарахтининг барглари бир неча кун-даёқ тўкилиб бўлади, 
теракЖарда эса узоқроқ сақланади. Жумла-дан, терак совуқ тушгунча 
кўкариб туради, совуқ тушгач эса барча барглари тезда (ўкилади. 
Болалар баргларнинг тўкилиши устида бир неча марта кузатиш олиб 
боришлари натижасида куз фаслига хос хазонрезгилик ҳақида тўғри 
тасаввурга эга бўладилар. 
Ноябр ойида дарахт ва буталарнинг барглари кўпроқ сарғайиб қўнғир 
тусга киради, кейинчалик аста-секин тўкилиб ламом бўлади. Эман, чинор ва 

---

бошқа дарахт ламинг барглари айрим 
ҳолларда қаттиқ совуқ тушгунга қадар 
ҳам кўм-кўк бўлиб туради.
Қушлар ва ҳашаротлар ҳаётидаги 
ўзгаришлар. Сен-табр-октабр ойларида 
ўлкамизга гўнгқарг*алар(4-илова, 1-расм) 
учиб келишади. Биз уларни болалар 
боғчаси боғларида ҳам кўрамиз. Улар 
бизга тоғлардан тушиб учиб келишади 
(бу қушлар баҳор ва ёз фасллартда 
тоғларда яшайдилар).