Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика
Download 0.96 Mb. Pdf ko'rish
|
Табиат билан таништириш (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- 4. Ёз фаслига тавсифуома
|
НАЗОРАТ САВОЛЛАР1 1. Баҳор фаслида ўлкамиз об-ҳавосида қандай ўзгаришлар бўлади? 2. Ўлкумизда баҳор кўпинча қайси ойдан бошланади? 3. Баҳорда об-ҳаво ҳарорафи қандай ўзгариб туради? 4. Баҳорда о ъсимликлар ҳаёлида қандай о ъзгаришлар бо ълади? 5. Эрта баҳорда қандай гуллар очила бошлайди? 6. Уйларда баҳорда нималар очилади? 7. Дарахииарда қандай ўзгаришлар бўлади? 8. Баҳорда қандай дарахтлар ва қандай ҳута ўсимликлари очила бошлайди? 9. Эрта баҳорда қандай қушлар учиб кела бошлайди? 10. Март ойида қандай ҳашамллар пайдо бўлади? 11. Апрел ойида қандай қушлар учиҳ келади? 12. Май ойида-чи? 13. Май ойида қушлар ҳаёлида нималар содир бўлади? 14. Май овида қандай ҳашаротларпайда бўлади? 15. Баҳорда ҳайвонлар ҳаётидаги ўзгарисфилар ҳақида гапириб ҳеринг. 16. Эрта баҳорда ўлкамии сув ҳавзаларида қандай ҳайвонлар ва ҳашаротларни учратиш маникин? 17. Қурбақа ва чо ъИ бақасининг лашқи ко ъринишини ва яшаш тарзини тарифлаҳ беринг, 18. Баҳорда ўлкамизда яна қандай ҳайвонлар пайдо бўлади? 19. Баҳорда қишлоқ хўжалигида қандай ўзгаришлар рўй беради? 20. Эрта баҳорда далаларда нималар экилади? 21. Мевали дарахи кўcлиатлари қай тарзда экилади? 4. Ёз фаслига тавсифуома Биринчи июн календар ҳисоби бўйича ёзнинг биринчи куни ҳисобланади. 22 июн ёз фаслида қуёшнинг энг узоқ нуқтадан ўтган куни бўлиб, бунда энг узун кун ва энг қисқа тун бўлади. Ўзбекистонда ҳақиқий ёз май ойидан бошланади. Ёз фасли Ўзбекистонда бирмунча чўзилади. Баҳорда бошланган бу жараён ўсимликлардаги мева ва уруғларнинг пислииб етиииши билан тугалланади. Об-ҳаводаги ўзгаришлар. Июн ойида об-ҳаво яхши бўлади. Кунликўртача ҳарорат Қ20Қ30 даража атрофида бўлади. Кўпинча ёз ойларида ҳаво очиқ бўлиб туради. Июн ойида камдан-кам ёмғир ёғади. Шунда ҳам ойнинг биринчи ўн кунлигида, кўпинча момақалдиротж аралаш ёмғир ёғади. Баъзан эса ҳатто дўл ёғади. Июл ойида ҳарорат кўтарилиб, +30°+40° ўртасида бўлади. Аҳён-аҳён ёмғир ёғади. Айниқса, ойнинг иккинчи ярмида ўртача ҳарорат пасаяди ва +20°+25" даражага тушади. Ҳавода булут бўлмайди. Баъзан август охирларида озгина ёмғир ёғади. Ўсимликлар ҳаётидаги ызгаришлар. Болаларда ырик, олча, эрта пишар олма ва ноклар пишиб этиларди. 3-4 йил илгари ытқазилган мевали дарахтлар: шафтоли, олча ҳосил бера бошлайди, олма дарахти эса 4-7 йилдан кейин ҳосил бера бошлайди. Кўпгина мевали дарахтлар йил сайин эмас, балки йил ора ҳосил беради. Бу ҳосил беришнинг даврийлиги деб аталади. люн ойида гладиолус, аждароғиз, чиннигул, картошкагул, канна, хушбўй тамаки, делфиниуллар, синия (қизил гулли декоратив ўсимлик), мойчечак, флокс, петуний, тизимгул, семизўтлар ва бошқа боғ гуллари гуллай бошлайди, чирмашувчи гуллар, чирмовуқлар тўқ қизил рангда гуллайди. люннинг учинчи ўн кунлигида ғўза гуллай бошлайди. Июл ойида, боғларда олма, шафтоли, олча, нок пишиб етилади. Полизларда помидор, бақлажон, булғор қалампири сингари сабза-вотлар пишади. Қовун, тарвуз каби полиз экинлари ҳам етилади. Гулзорларда қўқонгул, тизимгул, настурсия, заъфаргул, картошкагул ва бошқа гуллар очилади. Ғўзалар ёппасига гуллайди ва кўсак туга бошлайди. Маккажўхорилар думбул бўлади. Қушлар ва ҳашаротлар ҳаётидаги ўзгаришлар. Қушларнинг овози жаранглайди. Айниқса, булбул кўп сайрайди. Сайроқи қушларнинг тухумларидан мадорсиз жиш болалар қушчалар чиқадилар. Уларни оналари боқадилар бу пайтда уясидан тушиб кетган қалдирғочлар. Уларни оналари боқадилар. Бу пайтда уясидан тушиб кетган қалдирғоч ва чумчуқ болаларни тез-тез кыриш мумкин. Уларни уяларига солиб қыйиш керак. Қуш болаларини тарбиат бурчакларга олиб келиб былмайди. Улар жуда серовқат быладилар. Қўнғизлар, пашшалар, асаларилар тез-тез гулдан-гулга қўниб турадилар. Улар гуллардан нектар ва чанг йиғадилар. Капалаклар ҳам гулларга қўнадилар. Баргларнинг қуйи қисмларида ҳашаротиарнинг игналари изини кўриш мумкин, улар баргларнинг шарбатидан сўриб оладилар. Салқин тунларда гулларда рнайда ҳашаротларни учратиш мумкин. Улар тунда гуллар ичида исинадилар. Баъзи вақтда эса, гуллар ичига тухум қолядилар. Жумладан, чиннигулларнинг гулкосаларида тунги капалакларнинг тухумлари топилган. Сузғич она қўнғиз ҳам ўсимликларга тухум қўяди. У икки ой мобайнида мингтача тухум қўяди. Кейинчалик тухурн-дан личинкалар чиқади, Сузғич қўнғизнинг личинкалари икки-уч ой яшайди, ана шу давр мобайнида икки марта туллайди. Ёзнингўрталарида личинкалар қўғирчоқларгаайланади. Сузувчи қўнғизларнингбарчақўнғизлардаги сингари қўғирчоғи бўлади. Лекин қўнғиз личинкаси сувдан чиқиб, қуруқликда қўғирчоққа айланади. Ана шу вақтда сув қўнғиз оқаётган сувдаги баргларга лухум қўяди.У ўргимчак ипларига ўралган ҳолда ҳаммаси бўлиб 50—60 та тухум қўяди. Орадан икки-уч ҳафта ўтгач. тухумиардан личинкалар ёриб чиқадилар. Сувсевар қўнғизнинг личинкаси семиз ва беўхшов бўлади. У ёмон сузади. Орадан икки ой ўтгач, қирғоққа судралиб чиқади, ўзига «бешик» ясайди, икки ҳафтадан кейин эса, қўнғизга айланади. У қуwатга кириб отгач, «бешиги»ни қолдириб кетади ва сувда суза бошлайди. Сув қўнғизини баҳорда ёки ёз охирида тутиб олиш ва табиат бурчагида текширув олиб бориш мумкин. Улар ўт босиб кетган ҳовузларда жуда кўп бўлади. Тюл ойида қушлар туллай бошлайди. Айниқса, ғозлар ва ўрдакларда туллаш қизғин тус олади. Уларнинг барча ёъғон қанотидаги катта патлар тўкилиб, учиш қобилиятини ёъқотади. люл ойининг охирларида қушларнинг сайрашлари камая бошлайди. Қуш болалари эса мустақил ҳаёт кечира бошлайди. Бу вақтда кўпгина капалак ва чигирткалар пайдо бўлади. Чигирткалар ҳимоя ранглари (кўк ранглари) билан деярли кўзга ташланмайдилар. Уларни кўпинча кўк ўт, шох-шабба ва дарахт-ламинг устида кўриш мумкин. Улар орқа оёқларининг ёрдами билан катта-катта сакрашлари, шунингдек, ўзларининг пириллашлари билан болаларнинг диққатини жалб этадилар. Уларнинг икки жуфт қаноти ва узун мўйлови бўлади. Тошкентда кечки пайтларда уйламинг деворларида калтакесак-ларни учратиш мумкин. Улар қушларнинг сайрашлари каби чириллаб, ўз ёнига капалак, чивин ва майда чивинларнинг учиб келишларини пойлаб ётадилар. Август ойида, кўкқарға, жарқалдирғоч, кўркунаклар син гари баъзи бир қушлар учиб кеиа бошлайди. Лайлаклар Тошкcнл сcниябр ойида, Бутун Ўрта Осиёдан эса октябр ойларида уч кетадилар. Август ойида ҳали капалак, ниртачи ва қўнғизлар бўлади. Ҳайвонлар ҳаётидаги ўзгаришлар. люн ойида сув ҳавза-ларидаги итбалиқлар ёш қурбақача ва чўл бақаларига айланадилар. Қурбақалар сув ҳавзаларининг ўзида яшайверадилар, чўл бақалари эса қирғоққа чиқадилар, экин майдонлари ва боғларга жойлашадилар. Май — июн ойларининг охирларида саҳро калтакесаклари (3—6 тадан) тухум қўя бошлайдилар. люн ойининг охирида сариқ калтакесак 8—10 тагача тухум қўяди. Ёwойи ҳайвонларнинг ҳам болалари, жумладан, бўри. болалари утғая бошлайди. Юқорида колрсатиб ўтилгарридек, бўри болалари 5—6 ҳафта она сути билан овқатланади. Олтинчи ҳафтадан бошлаб аста-сcкин гўшт ейишга ўжганади. Бўри бофалари катта ҳайвонлар сингари кўп сув ичадиган ҳўладилар. Шундай воқеалар ҳам учраганки, булоқ сувируънг қуриб қолиши натижасида кўпгина бўри болалари нобуд бўлган. Ёзнинг иккинчи ярмида бўрилар мол ва ёввойи туёқлилар: жайронлар, архар (ёwойи қўй)ларга тез-тез ҳужум қилиб турадилар. люн ойида туялар ҳам туғади. Ёш бўталоқ одатда нимжон бўлади. Малиаллий аҳоли уни ўз утовларида сақлайди, кигизларга ўраб, қуёшдан паналайди. Бўталоқ бироз ўсгандан кейин, уни соя-салқин ерга боғИаб жуда эҳтиёт қилиб боқадилар. Фақат тунлари уни бўшатиб, онасининг ёнида қолдирадилар. Она туялар ўз болаларига жуда ғамхўр ва меҳрибон бўладилар, ҳатто болаларини эмизиш учун атайлаб яйловлардан келиб турадилар. люн — июл ойларида она эчкемар қояларнинг ёриқларига 1 — 2 тадан бир неча марта тухум қўяди. Июл ойиниииг охирида ёш калтакесаклар тухумдан чиқадилар, шунингдек, саҳро ёш илонқуйруқлари ҳам пайдо бўлади. Яйловларда думбали ва қоракўл қўйларни боқиш давом этади. Думбаии қўйларда мой тўпланади. Август ойида ёш тошбақалар пайдо бўлади. Улар кўринишда жуда кичкина бўлиб, бўйлари 3057 мм га этади. Тошбақалар жуда секин ўсадилар. Тухумдан чиққач, улар қум орасига кириб кетиб у ерда келгуси баҳоргача ухлайдилар. Август ойида типратиканлар 5—7 тадан бола туғадитар. Улар туғилганда кўзлари кўр, ланаси майда-чуйда қисқа ниначалар ҳилан қопланган бўлади. Типратиканчалар улғайиши билан уларнинг ниначалари ўса боради, қаттиқлашади ва тўқ қўнғир тус олади. Типраликанлар кўпгина ёввойи қушлар ва ҳайвонлар (уккилар, тулкилар) учун емиш бўладилар. Ёзда саҳроларда қўшоёқларни кўриш мумкин. Улар одатда қоронғи тушиши билангина уяларидан чиқадилар. Баъзан кун-дузлари улар қум ораларига кириб оладилар. Қўшоёқлар ҳар турли овқатлар: саҳро лолаларининг илдизлари, ғозёйи, ғалласимон ўт уруғлари билан овқатланадилар. Шунингдек, улар қўнғиз, қуит, чумоли ва калиакесакларни бажону дил ейдилар. Улар, агар ён-атрофларида полизиар бўлса, тарвуз, қовоқ, қовунларни ёриб уруғларини ейдилар. Баъзан бодрингиарни, карам, нўхат ва сабзи баргларни ейдилар. Қўшоёқларнинг кўпгина душманлари бор: тулки, бўри, ит, бўғма илон, бойқушлар шундай ҳайвонлар жумласидандир. Хавф туғилиб қолган тақдирда у илон изи қолдириб сакрайди ва бирорта тешикка яширинишга ҳаракат қилади. Ёз ўрталарида қўшоёқ 3—6 та бола туғади, болалари узоқ вақтгача онасининг ёнида бўлади. Август ойининг охирида бўри болалари ўсиб етилади. Улар кўпинча қоронғи тушгач ва тун пайтларида уй ҳайвонларини овлайдилар. Баъзи ҳолларда уй ҳайвонларига кундуз куниари ҳам ҳужум қиладилар, лекин аҳоли яшайдиган пунктлардан олисда бўлган жойлардагина шундай қилишлари мумкин. Чўл бўриси чорвачиликка зарар кcлтиради. Қишлоқ хўжалик ишлари. люн ойида куннинг жазирамаси ва ҳавонинг қуруқ бўИиши кўпинча бир йиллик ўсимликларнинг гуллаш даврини қисқартиради. Бироқ ўз вақтида суғориб турилса ва озиқлантирилса, гуллаш даври бирмунча узаяди. Шунинг учун гулларни (ерталаб ва кеcлики соатларда) ҳар куни суғориб туриш керак. люн ойида ва ундан кейинроқ боғларда олма дарахтларини зарарлантирадиган қурт капалаклар пайдо бўлади. Олманинг ичи капалак қурти учун ишончли уй, заҳирадаги озуқа манбаи бўлиб ҳам ҳисобианади. Қуртлаган олма йcрга тўкилади, унинг ичида қуртчалар ўрмалаб чиқади. Дарахт танаси орқали ўрмалаб чиқиб, янги пишган олмани топиб, унинг пўстлоғини кемириб, ичига жойлашади ва ўша ерда яшай бошлайди. Шунинг учун лўкилган олмаларни тcзда териб олиш керак, акс ҳолда қурт яна дарахт устига ўрмалаб cлииқиб янги олмаларни зарарлай бошлайди. люн ойининг охири ва июл ойининг бошларида капалакламинг иккинчи авлоди пайдо бўлади. улар узум уруғлари билан овқат-Ж ланадилар, Чиққан қурт раеваларнинг устида очиқ ҳолда, меванинг бир ерини чуқурча қилиб олиб яшайверади. Кейинчалик меванинг юрншоқ жойини еб ўша жойда яшайди. Ёш қуртлар и мевадан иккинчисига тез-тез ўтиб турадилар ва ўз уйча, атрофини юпқа иплар билан ўрайдилар. Қаттиқ зарарланган мев; тўкилади. Узумларнингхомток қилинисби ана шу зараркунандате ёъқолиш имконини беради. люн ойидан октябр ойигача тут қуртларини қириб ташласл. киришиш керак. Бунинг учун тут дарахтларининг теварак-атрофл рини қазиб, юмшатиш лозим. Июн ойида боғИарда эртанги оЖма, шафтоли, олча. гилос ўрикларни йиғиш ишлари бошланади. Полизларда эртанги помидо гармдори ва бақлажонларни йиғиштириш бошланади. Болалар бунд ишларда қатнашадилар. Ёзда ҳаво иссиқ былган тақдирда кечки пайт дарахтларга, кыкат деворларга сув сепилади. Шунингдек, дарахт таналари ёнларидан ысиб чиққан майдай шох-шаббалар қирқиб ташланади, кўкат деворлар кесиб, текисланади, Боғлар ва полизларда ҳосилни йиғиб-териб олиш ишлари бошланади. Август ойи — сабзавот ва меваларнинг ғарқ пишган ойидир. Бу ойда, узум, шафтоли, олхўри, олма ва бошқа мевалар кўплаб пишиб етилади. Полизларда эса қовун-тарвузлар мўл-кўл бўлиб етилади, далаларда помидор, бақлажон ва булғор қалампири пишади. Август ойида пахта терими ва бошқа йиғинвтерим ишлари бошланади. Далаларда ғўзалар, бедалар, кечки маккажўхори ва қиш учун тайёданадиган картошка ҳамда бошқа сабзавотларни парвариш қилиш ишлари давом этади. Август ойида гулзорларда гулларнинг уруғларини йиғиш ишлари бошланади. Бу ишда болалар ҳам қатнашадилар. Яхши ривожланган, соғлом ўсимликларнинг уруғлари йиғиб олинади. УруғИик учун ҳамишадастлабочилган гулларнинг уруғлари олиб қўйилади. Уларни кесиб қўймаслик мақсадида илгарироқ бирорта аниқ лента билан ажратиб белгилаб қўйилади, Бундай гулларни ёрлиқлар билан ҳам белгилаб қўядилар. Бу ёрлиқларга ўсимликнинг номи, нави, ранги ёзиб қўйилади. Ўсимлик тўла пишиб етилгандан кейингина, лининг уругли йиғиб олинади. Декоратив ўсимликларнинг сарғая бослилаши ёки қўнғир мсга кириши мcвасининг пишганлигидан далолатберади. Гулларнинг вухши уруғларидан бебаҳра бўлмаслик учун уларнинг пишиб этилишини диққат билан кузатиб бориш кcрак, чунк! улар пишиб йcтилгач, ерга тўкилиши ва шамол билан учиб кетиши мумкин. Айниқса капалакгулни, хинани, хушбўй нўхат, картошкагул, гладиолус, флокс сингари гулларни кузатиб бориш керак. Ушбу ўсимликларнинг етилган уруғлари ҳар томонга сочилиб кетади. Кўпгина гулларнинг уруғлари учувчан бўлади. Гулларнинг уруғлари қуёшли кунларда. тонгги шудринг қуригачгина йиғиштириб олинади. Агар йиғилган уруғиар нарн бўлса, уларни қуритиш керак. Кўк мевалар ва уруғларни турлари ва навларига қараб докадан тикилган халтачаларга солинади. Уруғиар солинган халтачалар устига уруғнинг нави, йиғиб олинган йили кўрсатилган ёрлиқлар ёпиш-лирилган бўлади. Халлачалар ичига уруғларни зтчлаб жойлаштириш ярамайди, чунки ҳаво ҳарорати кўтарилгаии тақдирда уруғиар бузилиши ва намлигини ёъқотиши мумкин. Уруғиар солинган халтачалар каноп билан боғланади ва қуруқ, шамол яхши кирадиган бинога осиб қўйилади. Август ва сентябр ойларида вақти-вақтибилан ўсимликларни суғориб турилади. Кўпинча бундай ишларга катта ёшдаги болалар ҳам жалб қилинади. Қишлоқ хўжалик зараркунандаларигавакўк ўсимликларнинг касалликларига қарши кураш ишлари олиб борилади (3-илова). Download 0.96 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|