Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти
Download 2.8 Kb. Pdf ko'rish
|
ТУПЛАМ 6
- Bu sahifa navigatsiya:
- КОМПОРАТИВИСТИКА МУАММОЛАРИНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ ХУСУСИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР А.Ибаев(СамДЧТИ мустақил изланувчиси)
|
REFERENCES
1. Dubenets E.M. Modern English lexicology. – M.: «Glossa- Press», 2002. – 198 p. – P. 160. 2. Ginzburg R.S. A course in Modern English Lexicology / R.S. Ginzburg, S.S. Khidekel. – М.: Higher School, 1979. – 298 p. – P. 197. 3. Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка: учеб. пособие / И.В. Арнольд. – 2-е изд., перераб. – М.: ФЛИНТА: Наука, 2012. – 376 с. – C. 323. 4. Заботкина И.В. Новая лексика современного английского языка. М.: Высш.шк., 1989. 5. Лебедева О.Г. Способы перевода неологизмов. // Научная электронная библиотека «Киберленинка». [Электронный ресурс]. URL: https://cyberleninka.ru/article/v/sposoby-perevoda-neologizmov (дата обращения: 14.01.2019). 30 КОМПОРАТИВИСТИКА МУАММОЛАРИНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ ХУСУСИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР А.Ибаев(СамДЧТИ мустақил изланувчиси) Фан ўз ривожланишининг янги даврига қадам босар экан, унинг динамик ўсиши инсониятни қотиб қолган чегараларни ёриб чиқишга ундаяпти. Жумладан, тилшуносликка компаративистик ёндашиш бугунги кунда алоҳида эътибор талаб қилаяпти. Айнан шунинг учун ҳам компаративистика муаммолари ҳозирда кенг кўламда таҳлил қилинмоқда. Фикримиз далилини копоративистика нафақат тилшунослик доирасида (қиёсий лингвистика), балки қиёсий адабиётшуносликда, қиёсий педагогикада, қиёсий ўлкашуносликда, қиёсий диншуносликда, ҳаттоки қиёсий ҳуқуқшунослик билан экономика доирасидаги қиёсий тадқиқотларда ўрганилишида кўришимиз мумкин. Назарий компоративистиканинг ривожланиши унинг муаммолар кўламини аниқлаш билан боғлиқдир. Бу ҳолат хусусийликдан умумийликка, индивидуал таҳлилдан тарихий, антологик, мантиқий таҳлилга қараб ўсишда намоён бўлади. Биз кўриб чиқаётган масала лингвистик компоративистика экан, бунда шуни таъкидлаш жоизки, тилнинг ўзи қанчалик қадимий тарихга бориб тақалса, тилларни таққослаш муаммолари ҳам шунчалик қадимий ўтмишга эгадир. Шуниси аҳамиятлики, замонавий тилшунос бирор “ экзотик” тилни ёки шевани ўрганар экан, онгида ўз она тилининг ёхуд унинг учун таниш бўлган бошқа бирор тилнинг умумий схемасини гавдалантиради ҳамда ўз-ўзидан мазкур схема билан янги ўрганилаётган тилнинг фактларини солиштиради. Қиёсий лингвистика тарихига назар ташлайдиган бўлсак, айтиш лозимки, мазкур йўналиш бўйича ўтган асрда кўплаб тадқиқот ишлари бажарилганлигининг гувоҳи бўлишимиз мумкин. Бундай изланишлар инглиз ва америкалик тилшунослар билан бир қаторда Прага тиилшунослик мактаби вакиллари томонидан ҳам олиб борилган. Мазкур тадқиқот ишлари ҳақида гапирар эканмиз, Ш.Балли, Л.В.Щерба, Е.Д.Поливановнинг ишларини алоҳида таъкидлаб ўтмоқ жоиздир. Шу билан бирга, тилшуносликнинг бу йўналиши А.И.Смирницкий, А.В.Ярцев, В.Д.Аракинларнинг ишларида 31 тиллирнинг қиёсий таҳлили назарий асосланиб берилиши билан ўз ифодасини топган. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, қиёсий лингвистика билан боғлиқ масалалар ичида энг аввало тилшуносликнинг бошқа бўлимлари орасида унинг ўрнини белгилаш каби муҳим муаммолар ўз ечимини кутиб турмоқда. Зеро, олимларнинг тўғри таъкидлашича, таққослаш усули тилларни ўрганишнинг энг ва асосий муҳим методларидан биридир. Бироқ мақсади ва объектларига кўра компаративистиканинг тилшуносликда уч йўналишини кўрсатиб ўтиш лозим: қиёсий-тарихий тилшунослик (тилларнинг тараққиётида генетик ўхшашликни ўрганади), ареал тлшунослик (тилларнинг иккинчи даражали қариндошчилигини ўрганади, бунда тилларнинг туб генетик умумийлиги аҳамиятга эга бўлмайди), қиёсий, таққословчи тилшунослик ҳамда топологик тилшунослик (тиллар орасидаги ўхшаш ва фарқли томонларни ўрганади, бунда ҳам улар орасидаги генетик яқинлик ахамиятга эга бўлмайди). Юқорида келтирилганлардан фанда асосан қиёсий (контрастив) лингвистика ҳамда лингвистик типологиянинг фарқли ва ўхшаш томонлари эътиборни тортиб, бу масала олимлар ўртасида таҳлил, баҳс ва мунозалар объектига айланди. Бу ҳақда В.Скаличка қуйидагиларни ёзади : “Типология тил системасининг алоҳида компонентларини қиёслайди. Бироқ унинг асоси сифатида иккитадан ортиқ турли тилларни олиб қарайди. Қиёсий лингвистика эса тилларни фақат икки тил доирасидагина таққослайди. Аммо бу таққослаш тил системасининг барча элементлари асосила рўй беради ” . Бундан ташқари, қиёсий лингвистика ва типологияни қарама- қарши қўйганда, олимлар типология нисбатан мавҳумликка эга эканлигини, қиёсий лингвистика эса типологиядан фарқли ўлароқ, аниқликка интилишини таъкидлашган. Бошқача айтганда, қиёсий лингвистика типологияга материал, образли қилиб айтадиган бўлсак, хом ашё беради. Типология эса, ўз навбатида, қиёсий лингвистикага умумийлик ва фарқлилик жиҳатидан керакли маълумотларни етказиб беради. Айтиш жоизки, қиёсий лингвистиканинг материалларини амалда қўллашда, шу жумладан, тилларни ўқитишда катта эътиборни ўхшаш томонлардан кўра фарқли томонларга қаратиш лозим бўлади. Аммо шуни ҳам қайд этиш лозимки, ҳар қандай тилларни солишрилганда уларнинг фарқли томонларини очиб берар эканмиз, ўз-ўзидан ўхшаш 32 томонлари ҳам келиб чиқади. Муҳими шундаки, қиёсий анализнинг объектини тил бирликларининг исталган даражадаги кўринишлари ташкил қилиши мумкин: фонемалар, сўзлар, грамматик бутунликлар (ҳаттоки матнга қадар). Келтирилганлар билан бир қатордла шуни ҳам таъкидлаш жоизки, юқорида айтиб ўтилган олимларнинг айрим фикрларига қарамай, қиёсий жабҳадаги тадқиқотлар нафақат икки, балки уч ёки ундан ҳам кўп тиллар билан боғлиқ бўлади. Аммо мазкур тадқиқотларнинг энг кенг тарқалгани икки тил доирасида юз беради. Шу сабабдан биз бунлай таҳлилнинг намуналарини ҳеч иккиланмай би- идеосинхроник анализ, яъни икки ситема ўртасидаги муносабатни таққословчи таҳлил деб қарашимиз мумкин. Бунда системаларнинг алоҳида копонентлари ўртасида қиёслаш жараёни рўй беради. Ҳар бир алоҳида тил – бу ёпиқ ҳолдаги системадир . Шунинг учун икки тилнинг ҳар қандай таққосланиши икки системанинг дандайдир даражадаги бузилиши демакдир. Қиёсий лингвистика тилнинг барча йўналишларини (фонологик, морфологик, синтактик, семантик) объект қилиб олган ҳолда ўзининг умумий мақсади сифатида тилларни таққослашни вазифа қилиб олган. Бунда қиёсланаётган тилларнинг бирини бошланғич тил (source language)) сифатида олиб қарашади. Одатда бундай тил сифатида тадқиқотчининг ўз она тили хизмат қилади. Мазкур тил билан ўрганилаётган бошқа бирор тил таққосланади. Тилларнинг ўхшаш, ва энг асосийси, юқорида ҳам айтиб ўтилганидек, фарқли томонлари белгилаб берилади. Тиларни таққослаш чет тилидан ўз он тилига қараб ҳам амалга оширилиши мумкин. Айрим ҳоллада ўрталиқлаги учинчи тил ҳам майдонга чиқиб, мазкур тилнинг қолган икки тил билан умумий жиҳатлари таҳлил қилинади. Шу билан бирга, бу икки таққосланувчи тилнинг қандай белгилари ўрталиқдаги тилда ҳам мавжудлиги кўриб чиқилади. В.Б.Кашкиннинг фикрига кўра, тилларни таққослаб ўрганишнинг энг мақбул йўли – бу праллел матнларнинг таҳлилидир . Дарҳақиқат, олимнинг фикрига қўшилса бўлади, зеро матнларни ҳам синтактик ҳам семантик боғланиши нутқ маҳсули эканлигини ҳисобга оладиган бўлсак, уларни икки ва ҳатто уч тил ўртасида қиёслаганда, тил бирликлари доирасида таққослангандан кўра конкретроқ вазиятга дуч келамиз. Айтиж жоизки, праллел матнларни тадқиқ қилишнинг иккита 33 асосий йўналишини кўрсатиш мумкин: эксперимент ва кузатиш. Эксперементал тадқиқот жараёнида изланувчилар параллел матнларни яратадилар. Кўпинча вазиятларни моделлаштиришда шаклланган матнлар – бу дастлабки вазиятнинг бир тил доирасида юзага келган таржима вариантлари (интерпретациялари) дир. Махсус ишлаб чиқилмаган, балки кузатиш, мавжуд таржималарни таҳлил қилиш ва уларни ўрганиш жараёнида юз берадиган усулни табиий лингвистик эксперимент (кузатиш усули) деб аташ мумкин. Бундай усулнинг материали сифатида битта матннинг бир неча тилларга ўгирилган варианти, ёхуд битта матннинг бир неча таржимонар томонидан битта тилга қилинган таржимасини кўрсатиш мумкин. Шуни ҳам айтиш жоизки, тил назариясида ва таржима амалиётида охир оқибатда ситуациялар, контекстлар ҳамда матнлар чоғиштирилади. Аммо шу билан бирга, бу ситуатив матнлар континууми алоҳида дискрет (сегмент) қисмларга бўлинади ҳамда мазкур қисмларнинг ҳар бири таржиманинг ўзига хос бир ёндашувини талаб қилади. Ҳар бир қисм бу маъно узатиш имкониятини берувчи воситалар “заҳирасидан” танлаб олинган натижа саналади. Фикримиз далили сифатида қуйида биз соддароқ тушунча бериш мақсадида матнларни эмас, балки матн таркибидаги сўзларни таққослаб кўрамиз: Ўзбекча русча инглизча Дарахт дерево Tree wood Ўрмон ёғоч ` Лес Forest timber Ўз вақтида глоссематиканинг асосчиси даниялик тилшунос Луи Ельмслев бундай чоғиштиришнинг иложи йўқлини айтиб ўтган эди. Аввал бошида ҳаммаси силлиқ кечаётганидек туюлса-да, кейинчалик, турли хил мисолларни кўриб чиқаверганимиз сари бунинг иложи йўқлиги яққол кўзга ташланади. Масалан, ўзбекча дарахт, руссча дерево, инглизча tree сўзларини олиб қарайлик: Қара, мана дарахт. – Смотри, вот дерево. – Look, there is a tree. Келтирилган мисолларда ҳеч қандай ғализлик кузатилмаяпти. 34 Аммо бошқа бир мисолга юзланадиган бўлсак бутунлай бошқача ҳолатга кўзимиз тушади: Этот стол сделан из дерева. This table is made of wood. Бу стол ёғочдан ясалган. Кўриниб турганидек, рус ва инглиз тилида дарахт сўзи қўлланса- да, ўзбек тилидаги мисолда бу сўзни қўллаб бўлмайди. Зеро, бу стол дарахтдан ясалган деган мазмундаги гапни ўзбек тилида айтиб бўлмайди. Чунки бундай таржима бизни матннинг туб маъносидан анча узоқлаштиради. Таъкидлаш жоизки, тилларнинг чоғиштирма таҳлилларини лексема мисолида эмас, балки матн мисолида кўриб чиқсак, масалани яна ҳам аниқроқ очиб беришга имкон туғилади. Чунки лексеманинг асл маъноси матн таркибида юзага чиқади. Матн эса, маълумки,тил бирлиги эмас, балки нутқ бирлигидир. Бу эса Ф де Соссюр дихотомиясининг кўп ўрганилган тил соҳасини эмас, балки кам ўрганилган иккинчи мучасини, яъни нутқ жабҳасини ўрганиш учун яна ҳам кўпроқ эҳтиёж туғдиради. Юқорида учта тилда келтирилган мисолларимиз бунинг яққол далили бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун ҳам таржимада сўз сифатида ҳеч қандай ғализлик касб этмаган лексемалар, гап таркибига кирганда бошқача маъно ифодалашининг гувоҳи бўлдик. бу ҳолат нафақат бир неча тиллар доирасида, балки бир тил доирасида ҳам кўзга ташланади. Масалан фикримиз далилини фақат ўзбек тили мисолида кўриб чиқсак: Инсон, одам, киши Мазкур сўзлар бир хил маъно касб этаётгандек туюлса ҳам, уларнинг асл маъноси матн таркибида юзага чиқишининг яна бир бор гувоҳи бўлишимиз мумкин. Масалан: Сен барибир одам бўлмадинг. Келтирилган мисолда одам сўзнинг ўрнига маънодошларини кўйиб кўрамиз ва бунда ўта ғализ жумлаларга дуч келамиз: Сен барибир одам бўлмадинг. Сен барибир инсон бўлмадинг. Сен барибир киши бўлмадинг. Кўриниб турганидек, лексемалар билан боғлиқ бўлган бундай ғализликларга ҳатто бир тил доирасида ҳам дуч келиш мумин. Юқорида келтирилганларга таяниб шуни ҳам айтиш мумкинки, 35 контрастив лингавистика тилшуносликнинг лингвомаданиятшунослик, прагмалингвистика каби соҳалари билан ҳам узвий боғлиқдир. Чунки тилларни чоғиштирар эканмиз биз ўз-ўзидан уларнинг маданияти, ментолитети, санъати ва ҳатто дини билан ҳам қисман бўлса-да таниш бўлишимизни талаб қилади. Бу эса компаративистиканинг прагмалингвистика билан ҳам чамбарчас боғланишининг яна бир исботи сифатида намоён бўлади. Зеро матнда кўзга ташланмаган нозик прагматик маънолар чоғиштирилаётлган тилларда ўша тилнинг менталитетига кўра таржима қилинишини талаб қилади. Бундан ташқари маданиятшунослик элементларини худди тил элементларини қиёслагандай уч босқида қиёслаш мумкин: шакл, маъно ва дистрибуция. Аммо мазкур ишимизда буларнинг барчасини бира тўла таҳлил этишнинг имкони бўлмайди, албатта. Бу масалаларнинг ҳар бири келажакда қилинажак янги-янги тадқиқотларнинг мавзуси бўлиб хизмат қилса ажаб эмас. Download 2.8 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|