Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти “Бухгалтерия ҳисоби” кафедраси

Манфаатдор томонларнинг мақсад ва вазифалари.



Фойда олишга интилиш - тадбиркорнинг бойишдан иборат иқтисодий манфаати бўлиб, унга фойда олиш орқали эришилади. Ушбу манфаатдан келиб чиқиб томонларнинг мақсад ва вазифалари белгиланади.
Жамиятда фаолият юритувчи фирмалар манфаатлари ўхшаш бўлиб, бу ҳол фирмалар ўртасидаги ўзига хос бирликни таъминлайди ҳамда тадбиркорликнинг фалсафаси ва хулқини белгилаб беради. Ушбу манфаатлар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: бозор иқтисодиёти, хусусий мулкчилик ва тадбиркорлик эркинлигини сақлаб қолишга ҳаракат қилиш. Фирмаларнинг рақобатчилик муҳити талабларидан келиб чиқувчи хусусий манфаатлари эса чегара билмас даражада кўпдир.
Фирмалар ўзларининг мулкчилик, тарифлар, баҳолар билан боғлиқ манфаатларини ҳимоя қилиш ҳамда илмий-инновацион, ишлаб чиқариш, ҳарбий-иқтисодий, ижтимоий ва бошқа соҳаларга оид муаммоларни ҳал қилиш учун турли хил корпорациялар, уюшмалар, иттифоқлар, стратегик алянслар, молиявий-ишлаб чиқариш гуруҳлари, давлат-корпоратив мажмуаларига бирикиб, ўзига хос ҳимоя муҳитини ҳосил қилишади. Аммо бу муҳит тадбиркорликнинг самарадорлигини тўлалигича таъминлай олмайди. Чунки иқтисодиётнинг енг йирик ва асосий институтларидан бири саналмиш давлатнинг аралашувисиз, унинг кўмаги ва тартибга солувчи механизмларисиз ўтиш даврини бошидан кечираётган иқтисодиётда ресурслардан оқилона фойдаланиш орқали жамият бойлигини муттасил кўпайтириб бориш имкониятини берувчи тадбиркорлик муҳитини яратиб бўлмайди. Тадбиркорликни иқтисодиётда фаолият юритувчи фирмалар деб тасаввур қилинса, унда фирма, яъни тадбиркорлик, уй хўжалиги, ресурслар (ёки ресурслар бозори) ва давлатнинг тартибга солиш механизмларини амалиётга жорий етувчи институтлар бирлигини иқтисодиёт сифатида тасаввур этиш мумкин. Иқтисодиётнинг бундай кўриниши мамлакат хўжалик юритиш тизимида тадбиркорликнинг ўрнини аниқлаш имкониятини беради.⁶
Donaldson ва Preston тадбиркорлик манфаатларини бир-бирини қуллаб-қуввтлайдиган бир нечта аниқ жихатларга эга: таърифловчи, инструментал ва мейёрий деб очиб берган. Таърифловчи ёндашув –фирмаларнинг хусусиятлари ва хатти-ҳаракатларини тавсифлаш ва тушунтириш учун ишлатилади, шу жумладан компаниялар қандай бошқарилишини, директорлар кенгаши корпоратив сайлов округларини қандай кўриб чиқишини, менежерларнинг бошқариш ҳақида ўйлаш услубини ва фирманинг ўзига хос хусусиятларини.
Инструментал ёндашув манфаатдор гуруҳларни бошқариш ва корпоратив мақсадларга еришиш (кўпинча рентабеллик ва самарадорлик мақсадлари) ўртасидаги алоқаларни аниқлаш учун емпирик маълумотлардан фойдаланади. Доналдсон ва Престон томонидан назариянинг ядроси сифатида белгиланган меъёрий ёндашув корпорация функциясини ўрганиб чиқади ва "корпорация фаолияти ва бошқаруви учун ахлоқий ёки фалсафий кўрсатмалар" ни белгилайди.
Mitchell ва бошқалар атрибутлари асосида манфаатдор томонларнинг типологиясини чиқаринг куч (томоннинг ўзаро муносабатда ўз иродасини юклаши мумкин бўлган даражаси), қонунийлиги (ижтимоий қабул қилинган ва кутилган тузилмалар ёки хатти-ҳаракатлар) ва долзарблик (манфаатдор томонларнинг талабларига вақт сезгирлиги ёки танқидийлиги). Ушбу атрибутларнинг комбинациясини икки усулда ўрганиб чиқиб, манфаатдор томонларнинг 8 тури уларнинг ташкилотга таъсири билан бирга олинади. Фридман ва Майлс манфаатдор томонлар ва ташкилотлар ўртасидаги мунозарали муносабатларнинг таъсирини мос келмайдиган манфаатлар ва зарур шартли алоқаларни ушбу муносабатларнинг конфигурациясини ўрганадиган қўшимча атрибутлар сифатида киритиш орқали ўрганадилар. Роберт Aллен Филлипс меъёрий жиҳатдан қонуний манфаатдор томонларни (ташкилот уларга маънавий мажбурият юклайдиганлар) ва дериватив қонуний манфаатдор томонларни (манфаатдорларнинг мақоми уларнинг ташкилотга ёки унинг қонуний манфаатдор томонларига таъсир ўтказиш қобилиятидан келиб чиққан ҳолда) ажратиб туради.
Манфаатдорлар назарияси нафақат бизнес ахлоқий соҳаларида машҳур бўлишга муваффақ бўлади; у рамкалардан бири сифатида ишлатилади корпоратив ижтимоий жавобгарлик усуллари. Масалан, ISO 26000 ва GRI (Global Reporting Initiative) манфаатдор томонларнинг таҳлилини ўз ичига олади.
Бизнес ахлоқи соҳасида Vayss, J.V. (2014) қандай қилиб манфаатдор томонларнинг таҳлили ижтимоий, ташкилий ва индивидуал муаммоларни ўрганиш учун масалаларни бошқариш ёндашувлари билан тўлдирилиши мумкинлигини кўрсатади.
Ушбу усулларнинг тасвирий қўлланилиши учун бир нечта амалий тадқиқотлар таклиф этилади.⁷