Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти “Бухгалтерия ҳисоби” кафедраси

Акционерлик жамияти- топиш мақсадида ҳиссадорлик тамойилига биноан уюшган шерикчилик жамияти. Акциядорлар жамияти бошқа шерикчилик корхонасидан фарқлироқ, муомалага номинал қиймати кўрсатилган акциялар чиқариш ва уни сотиш йўли билан тарқатиш бундай жамиятнинг молиявий негизини ташкил этади. Акция эгалари дивиденд шаклида даромад оладилар. Акциядорлар жамиятининг очиқ ва ёпиқ жамият шаклидаги кўринишлари бор:
а) ёпиқ Акциядорлар жамияти — акция эгалари маълум гуруҳ, мас, таъсисчиларнинг ўзи билан чекланади. Акциялар фақат уларнинг ўртасида тарқатилади;
б) очиқ Акциядорлар жамияти — жамият акциялари эркин сотилади ва сотиб олинади, акциядорлар сони чекланмаган, хоҳлаган ва акция олишга пули бор юридик ёки жисмоний шахс, шу жумладан, ажнабий шахслар унинг аъзоси бўла олади. Акциядорлар жамияти пулни бир ерга тўплаб бизнесга қўйиш учун тузилади. Унинг ташкилотчилари таъсисчилар деб юритилади. Таъсисчи фирмалар, банклар, давлат ва айрим фуқаролар бўлиши мумкин. Акциядорлар жамиятининг афзаллиги шундаки, у майда пулни тўплаб йирик пулга айлантириш, яъни капитал бўла оладиган пулга айлантиришдан, майда пулдорларнинг пулини ҳам бизнесга қўйишдан иборат. Акциядорлар жамиятини бошқаришнинг олий органи — акциядорлар мажлиси, сўнгра — директорлар кенгаши ва қуйи бўғини — бўлинмалар бошқармасидан иборат. Акциядорлар мажлиси Акциядорлар жамияти йиллик ҳисоботини, низомдаги ўзгаришларни, даромаднинг тақсимланишини, фойдазарар ҳисоб-китобини, тафтиш натижалари, раҳбарларни сайлаш масаласини кўриб чиқади ва тегишли қарорлар қабул қилади.³

2. 
   Тадбиркор ташкилотларининг манфаатдор томонлари
   

Манфаатдор томонларнинг турлари қуйдагиларни ўз ичига олади:

• 
  Асосий манфаатдор томонлар ахир оқибат, ташкилотнинг ҳаракатларига ижобий ёки салбий таъсир кўрсатадиганлар;
  
• 
  Иккиламчи манфаатдор томонлар: "воситачилар", яъни ташкилот хатти-ҳаракатларига билвосита таъсир кўрсатадиган шахслар ёки ташкилотлар;
  
• 
  Учинчи даражали манфаатдор томонлар: энг кам таъсир қиладиганлар.
  

Manfaatdor tomonlarning boshqa turlari:

• 
  Асосий манфаатдор томонлар: ташкилотда сезиларли таъсир кўрсатадиган ёки унинг таркибидаги аҳамиятга эга бўлганлар;
  
• 
  Бошқа гуруҳларга ҳам тегишли бўлиши мумкин.
  

Манфатдор «Steykholder» термини етарлича умумий ҳисобланади. R.E.Freeman томонидан таклиф этилган таърифлари энг кўп ишлатилади. 1984 йилда R.E.Freeman манфаатдор томони “ҳар қандай гуруҳ ёки ютуқ билан таъсир қилиши мумкин бўлган шахс ташкилотнинг мақсади” деб таъриф келтирилган. Кейинчалик муқобил таклиф этилди Лойиҳаларни бошқариш институти (PMI) томонидан “Манфаатдор” (Steykxolder) –таъсир қилиши мумкин бўлган шахс, гуруҳи ёки ташкилот, тўхтатилган қарор, фаолият ёки ўзини қабул қилиш лойиҳа натижалари. (COST Action TU1208.)
Манфаатдор томонлар одатда икки гуруҳга бўлинади:

1. 
   Асосий манфаатдор томонлар “ одамлар ёки ижобий ёки салбий кўрсатадиган гуруҳлар, агентлик, муассаса ёки ташкилотнинг сай ҳаракатлари;
   
2. 
   Иккинчи гуруҳ манфаатдор томонлари “инсон ёки ижтимой гуруҳлар сай ҳаракатларидир.
   

Одатта, юқорида қайд этилган икки гуруҳнинг бирига ёки бирига тегишли бўлиши мумкин бўлган “асрсий манфаатдор томонларга” алоҳида эътибор қаратиш зарур. Асосий манфаатдор томонлар “мумкин” бўлганлар сифатида белгиланади сай-ҳаракатларда иштироқ этаётган ташкилот, агентлик ёки муассасада ёки улар учун муҳим бўлган сай ҳаракатларга ижобий ёки салбий таъсир кўрсатиш.
Тадбиркор ўз мулкидан наф кўриши шарт, шундагина унинг иқтисодий манфаати юзага чиқади. Тадбиркор ўз мулкини ишлатиб фойда топади, ўз мулкини қимматга сотиб, даромад кўради, ўз мулкига таяниб меҳнат қилади ва шу йўл билан пул топади ва, ниҳоят, у ўз мулкини меросга қолдиради ёки хайр-еҳсон йўлида ҳадя қилади. Мулкни қандай ишлатишни тадбиркор ўзи ҳал қилади, яъни бунинг енг мақбул йўлини ўзи танлаб олади. Тадбиркор ўз мулкидан наф кўргани учун мулкий масъулиятни, яъни мулкни оқилона ишлатиш жавобгарлигини зиммасига олади.
Тадбиркорлик турли мулк шакллари доирасида юз беради ва қонунга қараб, унинг турлари юзага келади. Бозор иқтисодиётида хусусий мулк йетакчи мавқеда туради. Хусусий мулк айрим кишиларга тегишли ва уларга наф келтирувчи мулкдир.
Хусусий мулкга қараб, хусусий тадбиркорлик мавжуд бўлади. Хусусий мулкнинг ўзи икки кўринишга ега:

1.