Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис и н с т и т у т и

Иккинчи босқич-олтин девиз андоза тизими бўлиб, у Генуя (Италия) конференцияси қароридан сўнг ташкил этилди. Унга кўра мавжуд банкнотлар энди олтинга эмас, балки девизлар (яъни, вексел, чек, банкнотлар)га алмаштириладиган, улар эса келишувга кўра олтин тенглигида қабул қилинадиган бўлди. Аста-секин бу бутун жаҳон бозорида доллар ва фунт стерлингни молиявий муомила сифатида юзага келишини таъминлади. Умуман олганда, олтин девиз андоза даврида чек ва векселлар туфайли товар айланмалари барқарор ҳаракатда бўлди.
Учинчи босқич олтин валюта андоза тизими бўлиб, у 1930-йиллардан то 50-йилларгача бўлган даврни ўз ичига олади. Энди бу даврга келиб қоғоз пуллар олтинга айлантириладиган бўлди. Валюта курсларининг ҳуқуқий эркин тизими эса 1944 йилда Бреттон – Вудс (АҚШ) халқаро конференциясида белгиланади. Унинг асосий эътиборли томони қўйида валюта юритиш тартибларида акс этди:

• 
  мамлакатлар ўртасида пуллик ҳисоб-китоблар олтин орқали бажарилиши сақланиб қолди;
  
• 
  турли мамлакатлар валюта воситаларида Америка доллари олтин ўрнини эгаллайди;
  
• 
  1 трой унция (31,1 гр) олтин Марказий банк орқали 1944 йилда белгиланган АҚШ доллари курси бўйича 35 долларга алмаштириладиган бўлди. Бу пул олтин алмаштириш операцияларини давлат органи ёки ҳар қандай фуқаро бажариши мумкинлиги белгиланди. Факатгина бу ҳолат 1988 йилдагина барҳам топди;
  
• 
  ҳар бир мамлакат ўз пули қадрини бошқа валюталар муомилада барқарор ушлаши шартлиги белгиланди. Бозор курсларида валюта, олтин ва доллар тенглигидан на у, на бу томонга 1 % ҳам ўзгармаслиги қатъий жорий қилинди. Бориб-бориб доллар пул-товар муносабатларида ўз мавқиега эга бўлди;
  
• 
  давлатлараро валюта муносабатларининг бошқаруви Бреттон Вудс конференциясида ташкил этилган. Халқаро валюта фонди (ХВФ) орқали амалга оширилади. У валюталарни эркин алмаштирувчи мамлакатларни ўз аъзолигига олади ва валютага бўлган мамлакат талабини қондиришга хизмат қилади;
  
• 
  Бреттон-Вудс келишуви ўзида Халқаро валюта тизими (ХВТ) тараққиётини номоён этадиган бўлди;
  
• 
  Халқаро валюта тизими ҳукуматлараро битимлар тузилишига асослардан бири бўлди;
  
• 
  олтин ва доллар муносабатига якун ясаб, Бреттон-Вудс тизими халқаро савдо обороти ва ривожланаётган мамлакатлар саноати ҳамда маҳсулотлари ўсишида асосий рол ўйнайди.
  

XX асрнинг 60-йиллар охирига келиб товар обороти ва сармоя кўчиши эҳтиёжларининг АҚШ валютасига талабни тобора кўпайтирилганлиги Бреттон-Вудс тизими танглиги ва таназуллигига олиб келди. Ђарбий Европа ва Японияда тараққиёт юксалгани ҳам бу тизимнинг емирилишига сабаб бўлди. Бу омиллар олтин андозаси қолдикларига ҳамда қатъий ўрнатилган курслар тизимига сўнгги зарба бўлди. Бреттон-Вудс тизими 70-йиллар бошига келиб расман тўхтади. АĶШ долларни олтинга алматиришда белгиланган нархдан воз кечди. Натижада жаҳон бозорида олтиннинг қадри тезда юксалди.
1976 йилда ХВФнинг Кингстон (Ямайка) да бўлган йиғилиши янги дунё валюта тизимини вужудга келтирди. Ушбу тадбирдан кейин халқаро валюта механизмларини жорий этиш қуйидаги шаклларда ўз ифодасини топди:

• 
  олтинга нисбатан эркин маҳсулот дея қаралди. Уни хоҳлаган мамлакат валютага алмаштириши мумкин. Олтиннинг баҳоси нархлар сифатини белгилашда фойдаланиши мумкинлиги ҳам қабул қилинди.
  
• 
  махсус ўзлаштириш ҳуқуқи (СДР) андозаси иқтисодий жараёнлар, аниқроғи валюта муносабатларига жорий этилди. Бундан кўзланган мақсад авуар ва валюталар резервини қисқартириш бўлди;
  
• 
  мамлакатлар ўз валюталарини хоҳлаган бошқа валюталарга алмаштириши эркинлашди. Бугунги иқтисодиётда бошқариладиган валюта курслари деб аташ мумкин бўлган ҳар хил валюта тизимлари мавжуд. Бир томондан тўлов балансининг мусбат ёки манфий сальдоси тарзидаги турғун номутаносиблиги вужудга келмаслиги учун валюта курслари сузиш имконига эга бўлиши лозим деб ҳисобланди.
  

Ўтган асрнинг 90-йиллар бошида халқаро валюта тизими ташкилий тузилмасида сузувчи валюта курслари мураккаб вазиятни юзага келтирди.
Биринчидан-алоҳида миллий валюталарнинг пул алмаштиришдан баҳосини юқори даражага кўтариш ҳисси кучайди.
Иккинчидан валюта тебранишларининг кенг кўламда ёйилиши оқибатида халқаро савдода номутаносибона валюта курслари тизими бўйича алоҳида муаммони келтириб чиқарди.
Шулардан келиб чиқиб, 1988 йилдаёк 58 та мамлакат ўз пулларини шерикчилик асосида бир хил валюта шаклига ўтиши бўйича шартнома имзолашди. Унга кўра, 39 та мамлакат – АĶШ доллари, 14 та мамлакат Франция франки, 5 та мамлакат эса бошқа валюта режимига бирлашишди. Кўпгина мамлакатлар ўз валюталарини бошқа валюта карзина (сават) ларига, 4 та мамлакат эса фақат чегараларда валюталари бирлигига келишиб олишди. Ўз навбатида 8 мамлакат Европа Иттифоқини ташкил этишди. Унга кўра ўз валюталари қадрини барқарорлаштириш ва валюта механизмлари борасида ҳамкорлик юзага келтирилди. 19 та мамлакат эса «сузувчи» валюта режимли йўлдан кетди, яъни булар, АĶШ, Канада, Буюк Британия ва Япониядир.
Ямайка келишуви «махсус ўзлаштириш ҳуқуқи» (СДР) деб аталувчи жамоавий валюта бирлигига асос солди. Аслида СДР 1969 йилда оддий кредит воситаси сифатида ташкил этилганди. Аммо кийинчалик унинг зиммасига «Халқаро валюта тизими активларининг асосий резерви» сифатида олтин ва долларнинг муқобиллигини таъминлашдек вазифа қўйилди. 1970-йиллар бошида сиёсий ва иқтисодий ўзгаришлар туфайли СДР жадаллашди. Доллар қадри тушиб, олтиннинг нархи ошди. 1974 йилга келиб эса «сузувчи» валюта курслари мавқеи ошиб, энди олтин улар билан тенглашди. Натижада 16 та мамлакатнинг валюта қиймати бир хил бўлди, уларнинг ташқи савдодаги тутган ўрни мустаҳкамланди. 1981 йилдан 5 та валюта (АĶШ доллари, немис маркаси, япон иенаси, француз франки ва инглиз фунт-стерлинги) мустақил «сузувчи» валюта ҳисобланди.
Белгиланган алмаштириш курслари тизими амалдаги валютанинг чет эл валютаси саватига (корзина) нисбатан қатъий курс белгилаш қоидасини кўзда тутади. Валюта савати ҳисоби унинг тузилмаси валюта таркибий қисми ўлчови ҳамда валютанинг долларга нисбатан бозордаги курси билан ўлчанади.
Махсус ўзлаштириш ҳуқуқи (СДР) фоизлар келтиради. Агар мамлакатнинг бирор мақсад учун ажратилган пул маблағлари СДРдан юқори бўлса ва аксинча паст бўлса ҳам бу фоизи олинади. Демак, СДР нисбий бўлмаслиги лозим. У ХВФда унга аъзо мамлакатлар учун квота вазифасини бажаради.
Бу квоталар эса ўз навбатида улар пулни конвертация (алмашиш) қилиш харажатлари ёки пул балансларидаги қарзларини узишлари учун ажратилади. Ҳозирда унинг бу улуши саноати ривожланган мамлакатлар дунё валюта резервида салкам 6 % ни ташкил этади.
Кўпгина иқтисодчиларнинг фикрича, бу СДР фоиз келтириш билан бирга, барча айрим мамлакатлар учун кам фоизли кредит вазифасини ҳам ўтайди.
Валюта совети (иттифоки) тарзида эътироф этиладиган яна бир жамоавий валюта резерви мавжуд. У –ЭКЮдир. ЭКЮ Европадаги 12 та мамлакат валютасидан ташкил топган. Муҳими, бу мамлакатларнинг аксарияти Европа итифоқи (ЕИ) га аъзо давлатлардир. Валюта саватидан унга аъзо барча мамлакатлар Европа Иттифоқи ҳудудида миллий маҳсулотларни кўпайтириш ва Иттифок ичида экспорт қилиш учун тенг ҳуқуқ билан фойдаланиб келинган. 1 ЭКЮ 1,3 долларга тенглашган. ЭКЮ олтин ва доллар алмашинувида ҳам юқори қиймати эга бўлган.
ЭКЮнинг ташкил этилиши ЕИга аъзо давлатларнинг валюта курслари барқарорлигини таъминлади. Бир пайтлар олтин алмаштиришда ягона валюта бирлиги ҳисобланган АĶШ долларидан ҳам қадрли бўла бошлади. Энди унга олтин алмаштирадиган давлатлар ҳам пайдо бўлди.
Бу ерда бошқа бир сабаблар юзага келди. Бундан кейин ЭКЮ Европа валюта тизимини АĶШ доллари «мустамлакасидан озод» қилиши керак эди. Ҳамда кенг фаолият турига тарқалиши кўзда тутилган. Шу боис ЭКЮ нафақат алоҳида валюта операциялари учун балки, хусусий секторда ҳам муомилага кенг тадбиқ этилди. Натижада тезда валюта бирлиги сифатида қўшма жамғармалар ва халқаро валюта – кредитли молия ташкилотларида, шунингдек, марказий банкларда ҳам давлатлараро ҳисоб-китоб воситасига айланди.
Тижоратдаги ЭКЮ евро валюта сифатида заём облигациялари, банк депозитлари ва кредитлар вазифасини ўтай бошлади. 500 дан зиёд йирик халқаро ташкилотларда ЭКЮ кредит олди-бердисида муомилада бўлди. 1970-йиллар ўрталарида ягона валюта иттифокини ташкил этиш учун фаоллик йўли изланганди. Европанинг илғор давлатлари нафақат валюта бирлигини, балки муқобил тарзда АĶШ долларини ҳам фаоллаштиришга интилганди. Фақат бу валютанинг интеграциялашувдаги ва муомиладаги назоратини шу илғор давлатлар ўз қўлларида сақлашни исташганди.
Жаҳон савдосида бундай мураккаб вазиятлар пайдо бўлиши 1979 йил мартида Европа валюта тизими (ЕВТ) нинг таркиб топишига олиб келди. ЕВТ – бу халқаро (ҳудудий) валюта тизими бўлиб, уни ташкил этишдан асосий мақсад-алмаштириш курсларининг ўзаро тебранишлари кўламини чеклашдан иборат эди. ЕВТ – жаҳон валюта тизимида бундан буён асосий рол ўйновчи таркибий қисм бўлиб қолди.
1972 йилда Европа иқтисодий ҳамжамияти (ЕИҲ) у ёки бу даражада белгиланган валюта «сузиши» ёки бошқарилувчи валюта курси тартибини қисқартириш тараддудига тушди. Марказий банклар орқали энди ҳамжамиятнинг ўз аъзоларига тегишли валюталар бозориларда муомилада бўлиши шарт эди. Бундай мақсад оқибатида «Европа валюта илони» пайдо бўлди. Шундан кейин ЕИҲга аъзо мамлакатлар валюта курси ҳар йили 1,13 % дан 4% гача ўса бошлади. «Илон» график тасвири ЕИҲга аъзо 6 та мамлакатда (ГФР, Франция, Италия, Нидерландия, Бельгия, Люксембург) айниқса ўз кучини кўрсатди.
«Валюта илони» 1979 йилда В.Жикард Эстон ва Г. Шмидтлар ташаббуси билан Европа валюта тизими ташкил этилиши билан якун топди. ЕВТ қуйидаги учта асосий элементни ўз ичига қамраб олади:

• 
  ЭКЮ – Европа валюта тизимининг асосий валюта бирлиги;
  
• 
  валюта курси механизми сифатида бошқа ҳудудларни ҳам эгаллаш. Европа валюта тизимида қатор марказий банкларда кредит давлатлараро ҳудудий валюта бошқарувчилиги йўлидан бориш.
  

Барқарор валюта курслари учун кредитлаш механизми. Бугун Европа валюта тизими олдида қуйидаги вазифаларни амалга ошириш турибди:

• 
  Европа иттифоқи ичкарисида валюта барқарорлигини юқори даражада ушлаб туриш;
  
• 
  барқарорлик шарт-шароитларида стратегия ўсишнинг асосий элементи сифатида туриш;
  
• 
  иқтисодий тараққиёт жараёнида алоқаладорликни кучайтириш ва Европа ривожига янги туртки қўшиш;
  
• 
  халқаро иқтисодий ва валюта муносабатларида барқарорлик таъсирини кучайтириш.
  

Европа валюта тизими механизмининг амалга оширилиши жорий этилган ЭКЮ ва унинг барқарор нархи, амммо, ЕИга аъзо мамлакатлар ўртасидаги валюта курсларининг бошқарилувига қаратилган. Шу жиҳатдан ЕВТ валюта резервларини умумий ихтиёрликка имкон беради. Тизимнинг ташкил этилиши ЕИда ички кредитнинг таъминланишида ҳам муҳим аҳамият касб этади.
Европа валюта тизими тараққиёти ва ҳаракати жараёнида «Делор плани» алоҳида эътиборга эга. 1989 йил Ж.Делор яъни, ЕИ нинг атоқли арбоби Европа қўшма валюта режасини амалга оширишида учта муҳим шартнинг бажарилишини мақсад қилиб қўйди. Улар қуйидагилардан иборат:

• 
  ЕИ мамлакатларида мувофиқлашган, иқтисодиёт ва валюта сиёсатини амалга ошириш;
  
• 
  ЕИ марказий банкини таъсис этиш;
  
• 
  миллий валютани ягона ЕИ валютасига алмаштириш.
  

1990 йилда Европа валюта тизими Англия, Испания, Португалия қўшилиши натижасида кенгайди. 1991 йилда ягона Европа маконини ташкил этиш бўйича Маастрихт (Нидерландия) шартномаси имзоланди. Бу шартномани тузишдан ЕИ аъзоларининг бош ҳукумати битта мақсадни – валюта иттифоқи ташкил этишни кўзлайди.
Умуман Ђарбий Европа валютаси, яъни Европа валюта тизими қарийб 15 йил ушбу мамлакатлар иқтисодий алоқалларида муваффақиятли фаолиятда бўлди. 1992 йил кузига келиб бу тизим барбод бўла бошлади. ЕВТ дан ўша йилнинг сентябрида инглиз фунт-стерлинги чиқиб кетди, испан песетаси ва португал эскудоси девальвация (пул бирлиги курсининг кескин пасайиши) га учрайди.
1990-йил ўрталарида ЕИда ягона валюта иттифоқи тузишга имкон туғилгандек бўлди. Тузилган Маастрихт шартномасидаги талаблар амалга ошиши, миллий валюта бирликларининг давлатдан-давлатга ўтиши муносабатларига кўникиш учун маълум вақт ўтиш албатта зарур эди. Бу жараён йилнинг охирига келиб, валюта иттифоқига шу маҳалда кирилиши керак эди. Аммо, ЕИ нинг режаси тўлиқ амалга ошмади. Валюта иттифоқининг ташкил этилишига қуйидаги учта босқичлар сабаб бўлди.