Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат шарқшунослик университети

 
References: 
1. Husanboeva R. Niyozmetova R. Adabiyot o‘qitish metodikasi. O‘quv 
qo‘llanma. – T.: Barkamol fayz mediya, 2018. – 49 bet.
2. Sultonova Q., Madaminova N. Maktabda Ogahiy ijodini o‘rganish. – T., 
2003.
3. Qodirov V. Mumtoz adabiyot: O‘qitish muammolari va echimlar. – T., 
2009. 
4. https://saviya.uz/hayot/tarjimai-hol/ogahiy-1809-1874 
5. 
http://xorazmiy.uz/oz/pages/view/519
 
6. https://arboblar.uz/uz/people/mukhammad-riza-agakhi 
 
 
 

---

88 
OGAHIY IJODIDA TARIXNAVISLIK 
Shahnoza Abdullayeva, 
Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti o‘qituvchisi 
Yorqinoy Yo‘lchiyeva, 
Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti 2-bosqich talabasi 
 
Annotatsiya. Muhammad Rizo Erniyozbek o‘g‘li Ogahiy o‘z davrining 
taniqli shoiri bo‘lish bilan bir qatorda tarixni real tasvirlab bera olgan tarixchi 
ham edi.Uning asarlari orqali biz xalqimiz va qardosh xalqlar tarixi,millat 
rivojini, xalq tarixidagi muhim sanalarni bilib olamiz. 
Kalit so‘zlar: she’riyat,san’atkorlik,faktik materiallar,ocharchilik, real tasvir. 
Аннотатция. Огахи был не только известным поэтом своего 
времени, но и историком, который мог реалистично описивать историю. 
Ключевые слова: поэзия, изобразительное искусство, актуальные 
материалы, голод, реальное изображение. 
Abstract. Ogahi was is not only a famous poet of his time, but also a 
historian who could describe history realistically. 
Keywords: poetry, art, actual materials, hunger, real picture. 
Respublikamizning Birinchi Prezidenti Islom Karimov aytganlaridek: 
”Xorazm va Xiva zaminida yashagan Pahlavon Mahmud,Sulton Vays, 
Nosiruddin Rabg‘uziy,Sulaymon Boqirg‘oniy, Bahovaddin Valad va uning 
buyuk farzandi Jaloliddin Rumiy,Abul-Qosim al-Xorazmiy,Ismoil Jurjoniy, 
Sirojiddin Sakkokiy, Munis, Ogahiy, Bayoniy, Safo Mug‘anniy Chokar, Shero-
ziy, Hojixon, Bola baxshi kabi o‘nlab va yuzlab allomalar,shoir va san’atkorlar 
nomini biz bugungi avlod vakillari cheksiz ehtirom bilan tilga olamiz va 
boshimizga ko‘taramiz”.Shoir,tarjimon,tarixchi Muhammad Rizo Erniyozbek 
o‘g‘li Ogahiy ijodi ham xalqimizning ulkan ma’naviy merosidir.Ogahiyning 
butun ijodida zamonaning,o‘sha muhitning ma’naviy-ruhiy ta’qib tazyiqi va 
taqdir noroziligi-yu tole’I zabunligidan,”charxi kajraftorning”adolatsizligidan va 
zamona ahlining shafqatsizligidan shikoyat va norozilik ohanglarining, nola-
fig‘onning ko‘rinarli o‘rin tutishi, moddiy yetishmovchilikning o‘ziga ajralmas 
hamroh ekanligining turli-tuman shakllarda,ochiq-oydin yoki imo-ishoralarda 
qayta-qayta qayd etadi.Shoir qalami ostidan chiqqan turli shakllardagi she’riy 
namunalarda,xususan tarixiy asarlar tarkibida baddiy tarjimalar muqaddimalarida 
hukmronlar va saroy maddohlari davrasidagi hayot Ogahiy dunyoqarashoi va 
ijodiga o‘z ta’sirini ko‘rsatganligini kuzatish mumkin. 
“Tarix millatning haqiqiy tarbiyachisiga aylanib bormoqda.Buyuk ajdod-
larimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib, yangi fuqarolik 
ongini shakllantirmoqda. Axloqiy tarbiya va ibrat manbaiga aylantirmoq-
da…”
1
.Ogahiy beshta mukammal tarixiy asar yaratgan bo‘lib, Olloqulixon 
1
I.Karimov.’’O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,barqarorlik 
shartlari va taraqqiyot kafolatlari”

---

89 
hukmronlik qilgan davrda ”Riyozud -davla”, Rahimqulixon hukmronligi davrida 
“Zubdat ut-tavorix” asari, Muhammad Aminxon zamonasida “Jomeul voqeoti 
sultoniy “asari, Said Muhammadxon xonligi davrida “Gulshani davlat” asari, 
Muhammad Raximxon II hukmronlik paytida esa “Shohidi iqbol”asarini yozgan 
edi. Yuqorida sanab o‘tilgan asarlarda Xiva xonligi hududida yashagan 
o‘zbek,turkman, qoraqalpoq, qozoq xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, tashqi 
aloqalar, savdo munosabatlari, Chor Rossiyasining Xiva xonligi bilan bo‘lgan 
munosabatlardagi ustuvor maqsadlar haqida keng miqyosda muhim ma’lumotlar 
beriladi. Bu bebaho asarlarning tarixiy-ma’rifiy ahamiyati haqida yirik sharq-
shunos, tarixnavis olimlardan A.Yu.Yakubovskiy, P.P.Ivanov, Yahyo G‘ulomov, 
Q,Munirov va boshqalar qimmatli fikrlar bildirganlar. 
Hozirgi kunda O‘zbekistonda tarixnavislik ilmini rivojlantirish xususida 
juda ko‘p xayrli ishlar,tadbirlar amalga oshirilmoqda.Agar biz o‘zbek 
davlatchiligi tarixini tadqiq qilmoqchi bo‘lsak, uni eng avvalo, Xorazm 
tarixnavislari asarlaridan izlamog‘imiz kerak. Zero, faqatgina Xorazmda davlat 
yuritish qog‘ozlari va tarixnavislik o‘zbek tilida olib borilgan. Bunga Ogahiyning 
o‘lmas tarixiy asarlari yaqqol misol bo‘la oladi. Buxoro va Qo‘qon xonliklarida 
yaratilgan tarixiy asarlar asosan fors-tojik tilida yozilgandir.Bu fikrni yirik 
tarixnavis olimlarimiz allaqachon e’tirof qilganlar. 
Akademik V.V.Bartold XIXasr Xorazm tarixnavisligiga yuqori baho berib, 
shunday yozgan edi: Munis va Ogahiy tomonidan yaratilgan adabiy-tarixiy 
asarlarning qanchalik kamchiliklari bo‘lmasin,tarixiy voqealarni bayon etishi va 
ularda keltirilgan faktik materiallarning ko‘pligi jihatidan Qo‘qon va Buxoro 
xonliklari tarixiga doir bizgacha yetib kelgan hamma asarlarni o‘zidan ancha orqada 
qoldiradi”. Subutoy Dolimov tahriri ostida nashr etilgan Ogahiy deb nomlangan 
asarlar to‘plamiga faqatgina “Shohidi iqbol”asari kiritilmay qolgan edi. Mazkur 
asarning yagona dastxat nusxasi Sank-Peterburgdagi Sharqshunoslik institutining 
qo‘lyozmalar fondida saqlanadi. 1955-yilda asarning microfilm nusxasi O‘zbekis-
tonga keltirilgan va hozir Toshkent Sharqshunoslik Institutida saqlanmoqda. Asar 
227 varaqdan iborat. Kitob qora siyohda nasta’liq xati bilan Qo‘qon qog‘oziga 
yozilgan. Har bir beti 15qatordan iborat. Muqovasi qizil charmdan ishlangan. 
Ogahiyning o‘zi asarhaqida shunday deydi:”….Muhammad Rahim II vaqtida bu 
asarni yozishni boshladim va unga “Shohidi iqboli Feruzshohiy”deb nom 
qo‘ydim.Ogahiy aynan shu xonning taxtga o‘tirishi munosabati bilan qasida bitgan 
edi va qasida “Gulshani davlat”nomli asar tarkibiga kiritilgan. 
Ogahiyning tarixiy asarlarida, jumladan “Jome’ul voqeoti sultoniy” va 
“Gulshani davlat”da Xiva xonligining barcha muzofotlaridagi bog‘lar xususida 
so‘z yuritiladi. Shunday bog‘lardan Rafinak, Gandumgon, Angorik, Chanaq-
shayx, Yangariq, Onborxona kabi muzofotlardagi bog‘larni sanab o‘tadi va 
ularning har qaysisini alohida tasvir va ta’rif etuvchi masnaviylar bitgan.Ogahiy 
o‘z asarlarida joylar nomidan tashqari muhim tarixiy sanalarni ham e’tirof etib 
ketgan.Masalan uning 19ta she’riy ta’rixlaridan ko‘plarida juda muhim tarixiy 
sanalar bayon etilgan bo‘lib,voqea va imoratlar tarixi abjad hisobi yordamida 

---

90 
aniqlanadi.Hozirgi kunda ularning yordami bilan juda ko‘p tarixiy sanalarga 
aniqlik kiritildi. 
Ogahiy asarlari tili, xususan, uning tarixiy asarlarining tilini kuzatish va 
tadqiq qilishda bir qator holatlarga e’tibor berish kerak.Tarixiy asarlarida arabcha 
va forscha so‘zlar ko‘p qo‘llanilgan.1856-yilda Xorazmda daxshatli ocharchilik 
bo‘ladi.Bu voqeani boricha tasvirlab bergan Ogahiy hayotdagi bu xildagi 
voqealarni rostgo‘ylik bilan oz’ining badiiy ijodi va tarixiy asarlarida ham bir 
xilda real tasvirlab bergan.Xivadagi o‘sha payt hayotini tarixiy asarlarida real 
tasvirlagani,xonlarning xatolarini ochib berolgani sababli ham Ogahiy hayoti har 
doim tahlika ostida o‘tgan. 
Xabarimiz borki,1826-1827-yillarda Oydo‘stbiy boshchiligida qoraqalpoq 
xalqining Olloqulixonga qarshi qo‘zg‘olon ko‘taradi.Bu jarayonni Ogahiy 
“Riyoz ud-davla”asarida “…davroni inqilobnishon ichida ko‘p voqe bo‘lmush-
dirkim, oz dushman ittifoqidin ofati saxim va kichik g‘anim imondin mehnati 
adim paydo bo‘lub nabard arsasida farzindek kaj xiromlik bilan ot surib ,ulug‘ 
shohlarni piyodalik martabasig‘a tushirib motlig‘ sarhadig‘a yetkurubdurlar”deb 
rostgo‘ylik bilan yozgan edi.
Talantli ijodkor so‘z o‘yinlari, saj uslubidan foydalanib fikrini silliq va 
ravon ifodalashning uddasidan chiqish orqali tarixiy asarlarining nasriy qismini 
ham folklor nasri uslubiga yaqin holda yozgan edi.Tarixchi sifatida har bir 
voqeani bayon qilar ekan,tasvirlanayotgan masalaning mohiyatidan kelib 
chiqib,folklor asariga xos tarzda qissadan hissa chiqarib boradi.Ya’ni yuqorida 
tilga olingan qo‘zg‘olonga bergan bahosi va undan chiqargan xulosasi 
xarakterlidir.Shoir bu qo‘zg‘olonning natijasi bejiz qolmasligiga ishora qiladi va 
“Uchqundan alanga chiqadi”degan maqolni esga soladi: