Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент тЎКимачилик ва енгил саноат

7.3. Касбий психодиагностика


Психология фанида бу соҳада муайян илмий изланишлар олиб борилган, ўзига хос ёндашишни амалга оширилган. Б.В.Кулагиннинг фикрича, касбни психодиагностика деганда одамнинг индивидуал хусусиятларини тадқиқ этиш ва баҳолаш мақсадида касбга саралаш, касб танлашга йўналтириш, номзодларни (даъвогарларни) ихтисосликка оқилона тақсимлаш, касбий тайёргарликни такомиллаштириш, касбий фаолиятни оптималлаштиришнинг амалий масалалари тизимини ечиш тушунилади.
Индивидуалликнинг моҳиятини тушунишга умумий ёндашиш касбга саралаш муаммосини ҳал қилишда бевосита аҳамиятга эга. Маълумки, касбга лаёқатлиликни ташхис (диагноз) қилиш инсоннниг касбий хислатларини ҳисобга олишга асосланади. Мазкур жараёнда қиёсий таҳлил орқали шахснинг хусусиятлари кўрсаткичлари билан касбий фаолиятнинг муваффақиятининг мустақил мезони даражалари аникланади. Ҳозирги замон психологиясининг маълумотларига қараганда, ташҳис (диагноз) қилиш модели муайян математик алгоритмга асосланади. Гуруҳ учун ўртамиёна шахс имконияти танланганлиги фақат статистик самарага эга, холос. Бундай модель ташхис (диагноз) қилишда чекланганликка эга бўлиб, ташхиснинг мутлақ аниқлик даражасидан қуйироқдир.
Касбий фаолиятни таҳлил қилмасдан туриб, профессионал психодиагностика (касбий психологик) муаммоларини ҳал қилиш мумкин эмас, яъни профессиография моҳияти ва унинг тузилишига эътибор қилиш зарур. Фақат шундагина фаолиятли ёндашув амалга оширилиб, унинг ҳаракатлари ва операциялари тестлар ёрдамида баҳоланиши мумкин. Чунки ҳаракатлар операциялар мазкур фаолиятнинг таркибини ташкил қилади, уларнинг қиёси таснифини эгаллаш жараёнини осонлаштиради, унга лаёқатли одамларни танлашга негиз яратади. Фаолият самарадорлигини ташхис қилиш ва баҳолаш учун тестларни саралаш, асослаш унинг муваффақияти ўлчови, мезонини аниқлашга имкон беради. Профессиография, (профессиограмма) натижаларини умумлаштириш натижасида касбларни таснифлаш (классификациялаш) имкони вужудга келади.
Касбий фаолиятнинг таҳлили мақсадга йўналтирилган ва ташкилий жараён ҳисобланиб, у уч босқичдан ташкил топган бўлади: а) касбий фаолият юзасидан маълумотлар тўплаш; б) олииган маьлумот ва ахборотларни қайта ишлаб чиқиш ҳамда умумлаштириш, уларнинг негизида профессиограмма тузиш; в) амалий ва назарий масалаларни ечиш учун профессиограммадан фойдаланиш (касбий фаолият муваффақиятини таъминловчи мезонлар танлаш, уни баҳолаш (ташҳис қилиш) учун тестлар саралаш, касбларни таснифлаш ва бошқалар).
Касбий фаолият юзасидан маълумотлар (ахборотлар) турли манбалардан олиниши мумкин.
1. Муайян мутахассисларнинг касбий фаолиятини кузатиш катта аҳамият касб этади.
2. Касбий фаолият тўғрисида маълумотлар тўплашнинг асосий методларидан бири бўлиб суҳбат-интервью ҳисобланади. Мутахассислар билан стандарт ёки ностандарт тарзда интервью уюштириш самарли натижа беради.
3) Баъзан касбий фаолиятнинг у ёки бу қирралари (жабҳалари)ни қайд қилувчи кундаликлар ёки варақлардан фойдаланилади.
4) Касб-ҳунар тўғрисидаги маълумотлар (ахборотлар) умумлаштирилади ва ҳар хил шаклларда мутахассислар ҳукмига ҳавола қилинади.
Kaсбий фаолият шахснинг муносабат ва мотивларидан иборат бўлиб, ҳаракатлар ва операцияларни назорат қилиш ҳамда бошқаришни қамраб олади. Фаолиятнинг динамик хусусиятларини ўрганиш учун унга кўпёқлама ёндашишни амалга ошириш зарур. Фақат мотивацион ва регулятив жабҳаларини ҳисобга олиш билан касбий фаолият моҳиятини ифодалаб бўлмайди, модомики шундай экан, унинг шахсга оид, ҳиссий, когнитив ва операционал, иродавий жиҳатлар билан боғлиқ томонларини хам тадқиқот предметига киритиш лозим¹.
Касбий фаолият муваффақиятини таъминловчи мезонлар сифатида шахснинг мақсадга эришувини тавсифловчи ҳар хил кўрсаткичлардан фойдаланиш мумкин. Мезонлар тариқасида касбий билимларга ва малакаларга нисбатан уқувчанлик, мутахассис фаолиятининг бевосита ва билвосита кўрсаткичлари унинг ҳамкорлик фаолиятига қўшган ҳиссаси қўлланилади. Касбий фаолият муваффақияти мезонлари қаторига қуйидагилар киритилади:
1) Самарадорликнинг тўғридан тўғри кўрсаткичлари: сифат, ишлаб чиқариш салмоғи;
2) Касбий тайёргарликни аниқловчи тестлар;
3) Касбий лаёқатини ифодаловчи маъмурий тадбир ва чоралар: интизомга тааллуқли чоралар, мукофотлаш, хизмат лавозимидан кўтарилиш, сафарга юбориш, намуна тариқасида стендга жойлаштириш;
4) Қадрлар кўнимсизлиги;
5) Нохуш ҳолатлар (кечинмалар) ва шикастлар (ҳалокатлар);
6) Фаолият самарадорлигини экспериментал текшириш ва ўзини ўзи баҳолаш кабилар.
Юқорида баён қилинган мезонлар маълум талабларга жавоб бериши шарт. Мезонларнинг релевантликлиги сифатида муҳим аҳамият касб этиш тушунилади.
Танлаб олинган мезонлар касбий фаолиятнинг барча нуфузли томонларини акс эттириш лозимлиги, яъни мезонлар тўлақонлиги. Улар мутaxассисларнинг касбий лаёқатининг юксаклиги ва қуйидан даражаларини фарқлашга хизмат қилиши жоиз (мезонлар дискриминативлиги). Мезонлар хислатини очишга ёрдам берувчи унинг омилкорлиги, яъни амалий жиҳатдан қулайлиги муҳим ўрин эгаллайди ва у ўзининг соддалиги, кам меҳнат талаб қилиши билан бошқалардан ажралиб туради.
Касбий лаёқатни (яроглиликни) аниқлашда одатда назорат, синаш натижалари қўлланилиди, (масалан дурадгорнинг иш сифати, тезкорлиги, вазиятни пайқашлиги ва бошқалар). Кўпинча мутахассиснинг лаёқати маъмурий ҳужжатларда ўз ифодасини топади (муваффақияти ёки муваффақиятсизлиги қайд қилинади). Баъзан касбий лаёқатни урганишда бахтсиз ҳодисалар (ҳайдовчи, учувчи, машинист, оператор ва бошқа касб эталарида) ҳисобга олинди ва шахснинг индивидуал хусусиятлари баҳоланади.
Касбий лаёқатни аниқлашда уқувчанлик категориясидан (билим олишга нисбатан зеҳнлилик фойдаланилади ва ўзлаштириш тезлиги, касби (тайёргарлиги, эришган натижаси мезон ролини ўйнайди.
Психология фанида касбий муваффақият маҳоратнинг қирралари эксперт баҳолаш методи ёрдами билан ўлчанади. Бунинг учун балли шкала жуфт (қуш таққослаш, тартибга келтириш (ранжировка қилиш) методлари қўлланилади.
Шкаланинг содда кўриниши балл билан баҳолашга мўлжалланган. Шкалани баҳолаш ўзига 5 тадан 7 тагача градацияни қамраб олади. Миқдорнинг камлиги унинг дифференциациясини янада кучайтиради, фарқлар аниклигини таъминлайди.
Баъзи ҳолларда балли баҳолаш график шкала тарзида ҳам учрайди (кесма, шакл, параметрик кўриниши ва ҳоказо). Лекин балли шкала касбий муваффақиятж баҳолашда айрим нуқсонларга ҳам эга. Айниқса, чет эл психологиясида қўлланилиб келинаётган «гало-эффект» методикаси бунга яққол мисолдир. Баҳоланувчи билан баҳоловчи муносабати бир нечта мустақил шкалалар негизида умумийликка боғлиқ тарзда баҳоланади. Натижада шахснинг хилма-хил хусусиятларини дифференциялаш имкони йўқолади, юзаки баҳоланиш жараёни юзага келади. Бунинг оқибатида орттирилган ва пасайтирилган баҳолаш типлари, кўринишлари намоён бўлади.
Аммо, балли шкала баҳолаш тизимини такомиллаштириш учун унинг барча босқичлар ва таркиблардан тузиш маъқул. Фақат шундагина яққол мисоллар ва намуналар негизида касбий фаолиятнинг турлича самарадорлиги намоён бўлади.
Жаҳон психологиясида кенг қўлланилиб келинаётган методлардан бири — бу критик инцидентдир. Муайян ўлчамларга асосланган ҳолда ажратилган инцидентлар таснифланади (классификация килинади), яъни таҳлил қилиш орқали инцидент хусусияти аниқланади. Иккинчи босқичда (у «претрансляция» деб аталади) биринчи босқичдан» мезонларга асосланиб янгитдан тасниф килинади.
Касбий лаёқатни ўрганишнинг яна бир методи тартибга келтириш (ранжировка қилиш) дейилади. Ҳар хил вазиятларда кузатилган шахслар касбий лаёқати даражасига қараб муайян тартибга солиш, жиҳозлаш мумкин. Биринчи ранг даражасига киритиш учун касб субъекти касбий маҳоратнинг максимал кўрсаткичини намойиш қилиши лозим. Камроқ муваффақиятга эришса, у навбатдаги рангга ўтказилади.
Мазкур жараённи осонлаштириш учун қуйидагилар тавсия қилинади:
1) гуруҳнинг алифбовий рўйхатини тузиш;
2) максимал муваффақиятга эришпи. субъектларни алоҳидалаш;
3) минимал муваффақиятга эришган субъектларни гуруҳлаш ва бошқалар.
Тартибга солиш (ранжировка қилиш) жуфт (куш) қиёслаш (таққослаш) методи ёрдами билан амалга оширилади. Бунинг негизида икки субъектнинг хислатлари, имкониятлари ўзаро солиштирилиб, умумий ва фарқли томонлари аникланади.
Республикамиз мустакилликка эришгандан сўнг давлат ва жамият таълим олишга, касбий йўлни танлашга, касбга йўллаш учун ўқиш ва касб эгаллашга бўлган ёшларнинг ҳуқуқларини амалга оширишга кафолат беради.
«Энг муҳими, - деган эди Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов, - ёшларга бирор-бир мутахассисликни эгаллашга имкон берамиз, ҳаётга ишончли йўлланма билан таъминлаймиз. Агар ҳаётга ишонч билан қадам қўяётган ёш инсон ҳаётда ўз ўрнини топа олса, ўз-ўзидан маълумки, у ўз ишидан, тақдиридан қониқади (И.А.Каримов. Мафкура — 6у халқни, жамиятни ва давлатни бирлаштирувчи байроқдир. -Т.: Ўзбекистоан, 1998 й, 21 бет)».
Илмий-амалий нуқтаи назардан касб танлаш касбий тайёрланиш, ёш мутахассиснинг ишга жойланиши ва ишдан қониқиши ўқиш ва меҳнат мотивациясининг шаклланишига кўп жиҳатдан боғлиқдир.