Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

Храповик самараси шунга асосланадики, нарх 
осонлик билан кўтарилади, лекин жуда қийинчилик 
билан, секин пасаяди. Шу сабабли ялпи талабнинг ошиши 
нарх даражасини кўтаради, лекин талаб камайганда, қисқа 
давр ичида нархнинг пасайишини кутиш мумкин эмас (15.10-
расм). 
Расмдан кўринадики, ялпи талаб AD1 дан AD2га ошганда, 
мувозанат ҳолати а дан с га кўчади, ишлаб чиқариш ҳажми 
Q1дан Q2га кўпайиб, нарх ҳам P1дан P2 даражага қадар ўсади. 
Бироқ, ялпи талаб ўзининг дастлабки ҳолатига қайтса, энди 
нарх пасаймайди, балки мувозанат янги е ҳолатига кўчиб, 
ишлаб чиқариш ҳажми ўзининг дастлабки Q1 даражасидан 
ҳам пасайиб, Q3 даражасига қадар тушиб кетади.
15.10-расм. Храповик самараси.
122
 
122
Манба: Муаллиф томонидан тузилган.
272 
пайтда бу ерда шуни таъкидлаш лозимки, оралиқ ва тик кесмаларда ялпи талабнинг 
қисқариши вазиятни мураккаблаштирувчи омиллар таъсирида бирданига нархнинг 
пасайишига олиб келмаслиги мумкин. Бунинг мураккаблик томони шундан иборатки, 
товарлар ва ресурслар нархи пасайиш тамойилига эга бўлмайди. Шу сабабли айрим 
иқтисодчилар бундай тамойилни 
храповик самараси деб атайдилар (храповик – бу 
ғилдиракни фақат олдинга ҳаракат қилишга мажбур этувчи механизм). 
Храповик самараси 
шунга асосланадики, нарх осонлик билан кўтарилади, лекин жуда қийинчилик билан, 
секин пасаяди. Шу сабабли ялпи талабнинг ошиши нарх даражасини кўтаради, лекин талаб 
камайганда, қисқа давр ичида нархнинг пасайишини кутиш мумкин эмас (15.10-расм).
Расмдан кўринадики, ялпи талаб AD
1
дан AD
2
га ошганда, мувозанат ҳолати а дан с га 
кўчади, ишлаб чиқариш ҳажми Q
1
дан Q
2
га кўпайиб, нарх ҳам P
1
дан P
2
даражага қадар ўсади. 
Бироқ, ялпи талаб ўзининг дастлабки ҳолатига қайтса, энди нарх пасаймайди, балки 
мувозанат янги е ҳолатига кўчиб, ишлаб чиқариш ҳажми ўзининг дастлабки Q
1 
даражасидан 
ҳам пасайиб, Q
3 
даражасига қадар тушиб кетади. 
P
AS 
P
2
e c
а b 
P
1
AD
2
AD
1
0 Q
3
Q
1
Q
2
Q