Œзбекистон республикаси олий ва œрта махсус таълим вазирлиги

 1.4  Urug’larning  nafas  olish  jarayoni.  Urug’  tirik  organizmdir.  Normal 

sharoitda  u  sekin-asta  nafas  oladi.  Namlik  oshganda  achish  jarayoni  boshlanadi, 

nafas olish ham ko’chayadi va mag’zidagi zapas oziqlar sarflana boshlaydi.  

Namlik  va  tempuratura  ortishi  fermentlar  aktivligini  oshiradi.  Fermentlardan 

oksidaza  va  gidrolazalar  ayniqsa  tez  rivojlanadi.  Oksidaza  mag’zining  oqsil  va 

boshqa  moddalarni  achitadi,  gidrolaza  esa  organik  moddalarning  gidrolizlanish 

(parchalanish)  jarayonini  tezlatadi.  Agar  fermentlar  aktivligi  susaygan  bo’lsa,  u 

vaqtda  urug’lar  anabioz  (tinish)  holatida  uzoq  vaqt  (5-10  yil)  gacha  saqlanishi 

mumkin. Agar fermentlar butunlay bo’lmasa, urug’lar ming yillab ham sof holatda 

bo’zilmay  saqlanishi  mumkin.  Lekin  uzoq  vaqt  saqlangan  urug’larning  sifati 

bo’ziladi, ulardan olingan yog’lar oziq-ovqatga yaramaydi. 

Nafas olish tezlashganda achigan urug’lar tarkibidagi 1 g uglevod 20934 J, 1 g 

yog  37681  J  energiya  chiqaradi.  Nafas  olish  doimiy  oksidlanish-qaytarilish 

reaktsiyasi  bo’lib,  moddalar  kimyoviy  energiyasining  biokimyoviy  energiyaga 

aylanishidan iborat. Bunda uglevodlar qo’yidagicha parchalanadi: 

C

6

H

12

O

6

+6CO

2

 



6 CO

2

 +6 H

2

 O +2822 J 

Bu  reaktsiyada  hosil  bo’lgan  suv  va  issiqlik  achish  jarayonini  yanada 

ko’chaytiradi;  natijada  urug’larning  buzilishi  uzluksiz  jarayonga  aylanib  ketishi 

mumkin. Bu jarayonning intensivligi ajralgan СО

2

 miqdori orqali bilish mumkin. 

Nafas olish jarayonida biologik, kimyoviy va fizik xodisalar ro’y beradi. 

Nafas olishda o’zlashtirilgan kislorod miqdorining chiqarilgan (SO2)karbonat 

angidridning  molyar  yoki  hajmiy  miqdoriga  nisbati  nafas  olish  koeffitsienti  deb 

ataladi.  Bu  koeffitsient  har  xil  nav  urug’lar  uchun  turlicha  bo’ladi.  Nafas  olish 

koeffitsienti (n.k.) qo’yidagi tenglamadan aniqlanadi:  

b

b

a

a

K

N







0

0

.

 

bunda,  a-kolba  ichidagi  havo  tarkibida  bo’lgan  СО

2

  миšдори,%;  а

0

-  analiz 

boshlanishi  oldidan  olingan  havo  tarkibidagi  СО

2

  ,%,  в

0

  –  dastlabki  davrdagi 

havoda  bulgan  O2  miqdori,  %;  v-  kolba  ichidagi  havo  tarkibida  bo’lgan  О

2

 

miqdori,%. 

Urug’lar  jadal  nafas  olganda  tarkibidagi  oziq  moddalarning  parchalanishi 

qo’yidagi sxema bo’yicha boradi: 

Yog’ 



yog’ kislotalar 



uglevodlar → suv + issiqlik    karbonat angidrid. 

Kislorod miqdori ko’p bulganda nafas olish jarayoni aerob jarayoni deyiladi, 

kislorod kamligida borsa anaerob jarayon deyiladi va quyidagicha boradi:  

---

С

6

 Н

12

 О

6

 



2 С

2

 Н

5

 ОН+2СО

2

 +Q 

Bunda bir gramm-molekua hisobiga faqat 117,65 J ajraladi.