Ўзбекистон республикaси олий вa ўртa мaхсус тaълим вaзирлиги

II боб. Ёшлар ўртасида соғлом турмуш тарзини шакллантиришда коррексион ишларнинг натижалари
2.1. Ёшларнинг соғлом турмуш тарзи ҳақидаги фикрлари
Ўзбекистан Республикасининг мустак,ил ривожланишга ўтиши, унда иқтисодий демократик жамият қуриш, жамият маънавиятини янгилаш, давлат ва ижтимоий қурилиш соҳаларида юқори натижаларга эришишда соғлом турмуш тарзини тарғиб қилиш ҳозирги ёш авлоднинг, бутун миллатнинг соғлигини асраш муҳим масала ҳисобланади.
Ўзбекистонлик олимларнинг фикрича, инсон саломатлигининг 51,6 фоизи соғлом турмуш тарзига, 20,5 фоизи ирсиятга, 19,3 фоизи ташқи экологик муҳитга, 8,6 фоизи соғлиқни сақлаш тизимига боғлиқ экан. Кўриниб турибдики, саломатлик ҳар бир инсоннинг қандай ҳаёт кечириши, кимлар билан муомалада бўлиши, ўзи учун муносиб, қулай ҳаёт тарзини ташқил эта олишига боғлиқ. Демак, соғлом турмуш тарзи-бу ҳар бир инсоннинг маънавий, ақлий, руҳий ва жисмоний хусусиятларга эга бўлишга ҳаракат қилишидир. Шундан келиб чиқиб биз ўз тадқиқлотларимиз давомида ёшларга соғлом турмуш тарзи бўйича уларнинг фикрларини ўрганиш мақсадида саволнома билан мурожаат қилдик.
Респондентларнинг жавоб натижалари қуйидаги жадвалда акс эттирилган.

Т.Р	А		Б		В		Г		Д
	сон	фоиз	сон	фоиз	сон	фоиз	сон	фоиз	сон	фоиз
1	17	34	11	22	8	16	7	14	7	14
2	33	66	14	28	3	6
3	21	42	18	36	6	12	5	10
4	35	70	9	18	3	6	3	6
5	43	86	4	8	3	6

Соғлом турмуш тарзини ёшлар онгида шакллантириш улар келажагининг мустаҳкамлигини белгилйди. Шунинг учун ёшларга “Соғлом турмуш тарзини қандай белгилайсиз?” деган савол билан мурожат қилганимизда респондентларнинг 34 фоизи “жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулланиш” жавобини белгилашди. Дарҳақиқат, фаол ҳаракат билан боғлиқ ҳаёт кечириш, чиниқиш, жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулланиш-соғлом турмуш тарзининг муҳим омилларидир. Инсоннинг соғлом турмуш кечиришида фаол ҳаракат, яъни чиниқиш асосий ўринни эгаллайди. И.П.Павлов жисмоний ҳаракатнинг инсон саломатлигига таъсирини, организм ташқи муҳит билан чамбарчас боғланганлигини англатувчи кўриниш, деб таърифлайди. Бундай боғланиш ва биологик аъзолар фаолиятини марказий асаб тизими бошқариб туради. Жисмоний машғулот у ёки бу мускуллар гуруҳига таъсир қилмай, бир бутун ҳисобланган организмга ўз таъсирини кўрсатади. Айниқса, доимий узлуксиз равишда бажариладиган жисмоний ҳаракат киши соғлигига яхши таъсир этади. Модда алмашинув яхшиланади, организм тўқималари озиқ моддаларни яхши ўзлаштиради, парчаланган моддалар эса организмдан тезроқ чиқариб ташланади. Юрак чиниқади ва янада чидамли бўлади. Шу сабабли фаол жисмоний ҳаракатли кишилар тетик, руҳан енгил, қувватга тўлган, кайфияти юқори, дили равшан бўлади. Жисмоний машкларни бажариш натижасида организмнинг ҳимоя воситалари яхши ривожланади. Болалик, ўсмирлик давридан бошланган чиниқиш машғулотлари, айниқса, фойдалидир. Ҳар бир кишида мустаҳкам режимга амал қилиш одатини тарбиялаш зарур. Бадантарбия билан шуғулланишни, тоза ҳавода сайр қилиш, спорт ўйинларида иштирок этиш, узоқ умр кўриш ва саломатликни таъминловчи омиллардандир. Ҳар бир шахс мунтазам равишда, муайян даражада жисмоний қобилиятга мос келувчи жисмоний ҳаракатларни бажаришга одатланиши лозим.

Тадқиқотда иштирок этган респондентларнинг 22 фоизи “кун тартибига амал қилиш” жавобини белгилашган. Бизнинг иссик иқлим шароитимизда кун тартибига амал қилиш соғлом турмуш тарзининг асосидир. Кун тартиби - инсоннинг дунёга келган кунидан бошлаб амалда бўлувчи доимий жараён саналиб, шахснинг турли мазмундаги фаолияти - меҳнат қилиш, дам олиш, овқатланиш, спорт билан шуғулланиш ва ҳоказоларнинг муайян вақгда, тартиб билан, кетма-кет бажарилишидир. Табиийки, кун тартиби ҳамма учун бир хил бўла олмайди ва у шахснинг ёши, соғлиги, иш қобилияти ва маиший турмуш шароитига мувофиқ тузилади ва унинг умумий талабларга: кун тартибини ишлаб чиқишда амалий меҳнат билан жисмоний меҳнатнинг тўғри тақсимланиши, меҳнатнинг ўз вақтида дам олиш билан алмаштирилиши, ҳар куни муайян овқатланиш, маълум вақтда уйқуга ётиш ва барвақт уйқудан уйғонишга одатланиш, очиқ ҳавода сайр этиш кабилар киради. Инсоннинг соғлом, носоғлом турмуш тарзи ҳам кун тартибининг тўғри, нотўғри уюштирилганлигига боғлиқдир.
Тўғри уюштирилган кун тартиби организмнинг ҳар томонлама тўғри ривожланиши, ироданинг мустаҳкамланиши, меҳнат унумдорлиги анча юқори бўлиб, ишлаш қобилиятининг узок вақт яхши сақланиши, касалланишнинг олдини олишда муҳим ўрин тутади.
Инсоннинг соғлом турмуш кечиришида энг аввало кун тартибини оқилона режалаштириш ва унга доимо риоя қилишнинг аҳамиятини тушунтириш, кун тартиби - ақлий иш ва тана ҳаракатининг оптимал бирлиги ва меъёрий кўрсаткичи, кундалик режим, унинг физиологик асослари муҳим ўрин тутади.
Соғлом турмуш тарзининг омилларидан бири - тўғри овқатланиш ҳисобланиб, у инсон саломатлигини сақлашда муҳим аҳамиятга эга. Овқатланиш гигиенаси - болалар организмининг озиқ-овқат маҳсулотларига, витаминларга, микроэлементларга бўлган эҳтиёжи, овқатдан заҳарланиш ва унинг олдини олиш йўллари, овкатланишнинг бузилиши, ортиқча вазннинг саломатликка таъсири - овқатланиш маданиятига эга бўлишнинг асосидир.
Тадқиқотда иштирок этган синалувчиларнинг 16 фоизи соғлом турмуш тарзида “Шахсий ва умумий гигиена”нинг ролини белгилашган. Дарҳақиқат, гигиена - соғлом турмуш тарзининг асоси ҳисобланади. Жамоат гигиенасининг ҳар қандай ютуқлари ҳам шахсий гигиена асосларини менсимайдиган, нормал мехнат қилиш, дам олиш, ухлаш режимига амал қилмайдиган, пала-партиш овқатланадиган, соф ҳавода кам бўладиган, бадан териси тозалигига, кийим-бошга, чиниқтирувчи тадбирларга, жисмоний тарбияга аҳамият бермайдиган, чекиш ва ичкиликка ружу қўйган кишининг сиҳат-саломатлигини сақлаб қола олмайди. Турмушнинг гигиеник шароитларига эътибор қилмаслик одам соғлигига кундан-кунга путур етиши ва унинг иш қобилияти пасайишига олиб келади. Атокли физиолог И.П. Павлов - ҳозирги замон кишиси 100 йилдан кам умр кўрмаслиги керак, борди-ю, бу хол кузатилаётган экан, бунга асосан нотўғри ҳаёт тарзи сабаб бўлади, - деб бежиз айтмаган.
Синалувчиларнинг 14 фоизи соғлом турмуш тарзини “Атроф-муҳитнинг тозалиги” билан боғлашган.. Дарҳақиқат, табиат, шунингдек, атроф-муҳит мусаффолигига эришиш кишилар ўртасида кенг ёйиладиган ва инсон саломатлигига жиддий ҳавф соладиган касалликларнинг келиб чикишини олдини олади. Турли юқумли касалликларнинг келиб чиқишида муҳим манба бўлувчи омиллар сифатида иссиқ ва совуқ ҳаво, очлик, руҳий изтироб, бузилган таомни истеъмол қилиш, тозалик ва атроф-муҳит озодалигига амал қилмаслик, турли зарарли ҳашаротлар (пашша, чивин, кана, сичкон, каламуш ва бошқа)ларнинг кўпайиши ва ҳаво (атмосфера)нинг ифлосланиши кабилар мисол бўлади.
Зардуштийлик динининг мукдцдас китоби «Авесто»да бу борада илгари сурилган фикрлар, айникса, диққатга сазовордир. Асарнинг эътиборга лойиқ яна бир жиҳати шундаки, унда санитария масалалари хусусида сўз юритилар экан, атроф-муҳит озодалигига эришиш йўллари кўрсатиб берилади. Хусусан, ахлатларни беркитиш, ифлосланган жойларни тупроқ, тош ёки кул билан кўмиб ташлаш. Шу йул билан микроблар ўлдирилган ва камайган, Уларни олов, иссиклик ва совуқлик воситасида йўк,отиш «Авесто»да энг самарадор покловчи ва ҳавфни бартараф этувчи восита сифатида эътироф этилади. Олов билан хатто кийим-кечаклар зарарсизлантирилган. Кимёвий йўл, кул, сирка, шароб, турли гиёхлар, исириқ, пиёз, алое ва бошқаларни тутатиш ёки уларнинг сувини томизиш билан ҳам турли микроблар ўлдирилган.
Атроф-муҳит озодалигини таъминлаш кишилар саломатлигини таъминловчи муҳим омилдир. Дарҳақиқат, атроф-муҳитнинг ифлосланиши турли микробларнинг кўпайиши ҳамда уларнинг яшовчанлигини таъминловчи муҳитни юзага келтиради. Шу боис ёшлар уй-жойларни тоза тутиш, шахсий гигиенага амал қилиш, аҳоли яшайдиган жойни унга озор етказувчи нарсалардан тозалаш, шунингдек, кишиларга соя берувчи дарахтларни кесмаслик, аксинча, дарахтлар экиш каби хайрли ишларни қилишга ундовчи даъватларга амал қилишга ўргана борада.
Соғлом турмуш тарзида “Психогигиена”нинг ўрни 14 фоиз респондентлар томонидан ажратилган. Соғлом турмуш тарзининг мухим омилларидан бири бўлган психогигиена инсоннинг психик жиҳатдан саломатлигини асраш ва сақлашга қаратилган махсус тадбирлар тизимидир. Бу борада В.Ф.Матвеев томонидан олиб борилган тадқиқотда қимматли фикрлар ўз ифодасини топган бўлиб, у психогигиена асосларини ёш психогигенаси, меҳнат ва ўқиш психогигиенаси, турмуш психогигиенаси, оила ва жинсий ҳаёт психогигиенаси, жамоа психогигиенаси каби турларга ажратади.
Ёшга алоқадор психогигиена - тарбия билан ўқишнинг динамик, узлуксиз, изчил жараёнидир. Кипшнинг характери болаликдан шаклланиб боради ва унга ота-онаси, яқин қариндошлари, ўртоқлари, бегоналар қандай таъсир этишларига қараб бола индамас, қўрқоқ, психоастеник белгилари бор ёки эрка-тантиқ, арзанда, инжиқ, жиззаки, дағал, қўрс, дарғазаб, шафқатсиз, бераҳм ёки оғир-вазмин бўлади.
Ўсмирлик ва ўспиринлик ёшида, айниқса, осон таъсирланиш, руҳан шикастланиш кучли бўлади. Организм жисмоний вояга етиши билан баробар йигит, кизнинг дунёқараши, атроф-муҳитни идрок этиш« ўзгаради. Ўзининг мустақлллигини тасдиклаш жараёни рўй беради, бу албатга, тақлид қилишлар билан ҳаётда ўз йўлини топишига уринишларда кузатилади. Моҳирлик билан эмоцияларни шакллантириб бориш, китоб, санъат, мусиқа, турли машғулотлар ҳамда спортга нисбатан меҳрни юзага келтиради. Соғлом авлодни вояга етказиш жараёнида муҳим аҳамиятга эга бўлган объектив омиллар билан бир қаторда субъектив омиллар, уларнинг мохияти, ёш авлод таълим-тарбиясига кўрсатадиган таъсир кучи, улардан педагогик фаолият жараёнида самарали фойдаланиш шартлари, шунингдек, шахснинг ҳар жиҳатдан камол топишида оиланинг ўзига хос катта ўрни бордир.
Ҳар бир одам муайян вақт мобайнида мақсадга мувофиқ бирор фаолият турини маълум самарадорлик билан бажариш қобилиятига эга бўлади. Одамнинг иш шароити ва психофизиологик имкониятларига кўра максимал, оптимал ва пасайган иш қобилиятини кузатиш мумкин.
Таълим-тарбия жараёнида ақлий ва жисмоний меҳнатни гигиеник талаблар асосида тўғри режалаштириш - дам олишни тўғри ташкил этиш, уйқу гигиенасига риоя этиш, бола уйқусининг бузилиши ва уйқусизликнинг олдини олиш, болалар ҳаракат режими ва саломатлигига эътибор бериш, ўқув ишларининг гигиенаси - чарчаш ва ўта чарчашнинг олдини олиш каби масалаларга эътибор қаратилади.
Анкетанинг “Сиз соғлом турмуш тарзига амал қиласизми?” саволига респондентларнинг 66 фоизи “Ҳа, албатта” жавобини белгилашиб, соғлом турмуш маданиятига эга эканликларини намоён этишди. Лекин синалувчилар ўртасида озчиликни ташкил қилсада соғлом турмуш тарзига бепарво муносабатни билдирган (34%) ёшлар ҳам борлиги ачинарли ҳол, албатта.
Синалувчиларнинг 100 фоизида эса соғлом турмуш тарзи билан боғлиқ оилавий анъаналарни мавжудлиги қувонарли ҳолдир. Яъни респондентларнинг 42 фоизи эрталабки бадантарбия билан шуғулланиш, 36 фоизи оиласида тозалик ва озодалик кунига амал қилишларини, 12 фоизи кунлик режимга амал қилиш, 10 фоизи доимо тиббий кўрикдан ўтиб туришни белгилашган.
Соғлом турмуш тарзини тарғиб қилишда ОАВларнинг ўрни ўрганилганда
синалувчиларнинг 70 фоизи телевидение ва радионинг ролини, 18 фоизи эса газета ва журналларнинг ролини таъкидлашган. Демак, ОАВларида соғлом турмуш тарзини тарғиб қилувчи кўплаб кўрсатувлар, чиқишлар, эшиттиришлар ва мақолаларнинг сони ҳамда салмоғини ошириш янада муҳим саналади.
Анкетанинг “Инсонни қачондан бошлаб соғлом турмуш тарзига ўргатиш лозим?” саволига респондентларнинг аксарияти “туғилгандан бошлаб” (86%) деган жавобни билдиришган. Дарҳақиқат, болани туғилганидан бошлаб унга берилган тўғри тарбия унда соғлом турмуш тарзига бўлган установкани шакллантиради. Яъни болани вақтида овқатлантириш, ухлатиш, тўсиш, очиқ ҳавода сайр қилдириш кабилар уни кунлик режимга риоя қилишга тайёрлайди.
Шундай экан, ёшларнинг соғлом турмуш тарзига риоя этишларига эришиш учун тарбияни оиладан, боланинг туғилган кунидан бошлаб амалга ошириш лозим. Бунда ота-онанинг ўзларини соғлом турмуш тарзига амал қилишлари муҳим саналади. Чунки ўта тақлидчан бўлган болалар атрофидаги катталар ҳаётини синчковлик билан кузатадилар, хулқ-атвор кўринишларини ўзлаштирадилар ва амалда тадбиқ этадилар. Халқимизда “Қуш уясида кўрганини қилади”, деган мақол бежизга айтилмаган. Шунинг учун ҳам катталар ёшларга соғлом турмуш тарзига амал қилишда доимо ўрнак ва намуна бўлишлари айни муддаодир.