Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси

 
11.6. Электр жиҳозларнинг бузилмасдан ишлашини таъминлашнинг 
вазифалари 
Электр 
таъминоти, 
электроавтоматика 
ва 
электр 
юритма 
системаларининг ишончлилиги саноат электр ускуналари учун катта 
аҳамиятга эга. Жиҳозларнинг ишдан чиқиши туфайли бекор туриб қолиши 
меҳнат унумдорлигига салбий таъсир қилади, айрим ҳолларда эса катта 
моддий йўқотишларга олиб келади. Электр жиҳозларнинг етарлича ишончли 
ишламаслиги корхоналарнинг иқтисодий кўрсаткичларини пасайтиради, 
шунинг учун уларнинг бузилмай ишлаш муаммоси нафақат техник, балки 
иқтисодий муаммо ҳамдир. Бу масалалар қурилмаларни ишлаб чиқиш, 
тайёрлаш 
ва 
ишлатиш 
босқичларида 
ҳал 
қилинади. 
Бошқариш 
системаларини, электр машиналарни, ўзгарткичларни лойиҳалаш жараёнида 
электр ускуналарнинг берилган техник характеристикалар билан ва юқори 
даражада ишончли ишлайдиган бўлишига эришиш керак. 
Электр жиҳозларни тайёрлаш жараёнидан ишлаб чиқаришнинг ҳамма 
босқичларида текшириб бориш юқори сифатли маҳсулот ишлаб 
чиқарилишининг ҳамда электр жиҳозлар ва электроавтоматика қурилмалари 
аъло даражада ишлашининг гаровидир. Электр жиҳозлар бузилмасдан 
ишлашини таъминлаш учун: системалардан техник шартларда кўзда тутилган 
режимлардагина (узоқ муддатли ўта юкланишга йўл қўймайдиган) 
фойдаланиш, ҳимоя элементларини соз ва ростланган ҳолатда тутиш, айрим 
қисмлар ва бутун системалар резервига эга бўлиш, куч ускуналари, электр 
моторларнинг, электроавтоматика элементларининг ҳолатини диагнозтика 
қилиб туриш, ишдан чиққанларини алмаштириш учун эҳтиёт қисмлар 
комплектига эга бўлиш, планли ремонт хизмати системасини ташкил қилиш 
зарур. 
Электр ускуналарнинг ишончли ишлашини таъминлашдаги асосий 
вазифа улардан номинал режимларда ва муайян шароитда фойдаланишдан 
иборат. Электр ускуналарнинг қўлланилиш шароити аввало элементлар 
ишининг электр режимларига ҳамда уларнинг механик юкламаларига боғлиқ. 
Ток ёки кучланишнинг ошиб кетиши электр изоляциянинг қи-зиб кетишига 
ёхуд тешилишига олиб келади. Изоляциянинг қизиб кетиши эса унинг тез 

---

163 
эскиришига ва муддатидан олдин ишдан чиқишига сабаб бўлади. Бундан 
ташқари, тез-тез ўта юкланиш оқибатида электр ва ҳимоя бошқариш 
системаларининг ростланиши бузилади, натижада авариялар содир бўлиши ва 
жиҳозлар ишдан чиқиши мумкин. 
Механик юкламанинг ошиши (юқори даражада титраш, зарблар) 
элементларнинг шикастланишига, монтаж бирикмаларининг бўшашиб 
қолишига, электр бирикмаларнинг узилишига, электр контактларнинг 
бузилишига олиб келади. 
Электр ускуналарнинг ишлаш хусусиятига атроф-муҳит шароитлари 
катта таъсир кўрсатади. Ҳавонинг намлиги ортиб кетганда чулғамлар 
изоляциясининг қаршилиги камаяди, натижада изоляция тешилиши ва 
занжирлар қисқа туташиши мумкин. Сув коммутацияловчи элементларга 
салбий таъсир қилади, яъни элементларнинг иш сиртини занглатади ва 
уларнинг ишини ёмонлаштиради. Атмосфера босими пасайганда элементлар 
ва блоклар сиртининг совиши ёмонлашади, оқибатда уларнинг иш ҳарорати 
ортади. 
Атроф-муҳит ҳароратининг ўзгариши электр жиҳозларнинг ишончли 
ишлашига таъсир қилади. Манфий ҳароратларда кўпгина изоляцияловчи 
материалларнинг хоссалари ўзгаради (ёрилади ва узилади, ярим ўтказгичли 
элементларнинг характеристикалари ўзгаради). Подшипниклар, редукторлар 
ва бошқа механик узеллардаги мой қуюқлашиб қолади. Атроф-муҳит 
ҳароратининг ошиши электр элементлар учун электр юкламаларининг ошиши 
билан баробардир. Ҳарорат циклли ўзгарганда чулғамларнинг геометрик 
ўлчамлари ўзгаради, улар силжиб ўрамлараро туташувга сабаб бўлади. 
Электр ускуналарнинг ишончлилиги микроорганизмлар, радиация, чанг ва 
бошқа омиллар таъсирида ҳам пасайиши мумкин. 
Электр жиҳозлар бузилмасдан ишлаши учун уларнинг аппаратлари,