Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти
Download 3.72 Mb. Pdf ko'rish
|
pul va banklar
|
9.3. Кредитнинг принциплари.Кредитнинг зарурлигини белгиловчи омиллар. Кредит муносабатлари иктисодиётда мавжуд аник услубий асосларга таянади. Унинг асосий элементлари бўлган ссуда капитали бозори операциялари маълум тамойиллар асосида олиб борилади. Бу тамойиллар кредит ривожланишининг биринчи боскичида кўзга ташланган эди. Кейинчалик эса улар умумдавлат ва халкаро кредит конунчилигида яккол уз аксини топди. Иктисодий категория сифатида кредит бир неча тамойилларга эга. Булар кредитнинг қайтариб беришлилиги, кредитнинг муддатлилиги, кредитнинг таъминланганлиги, мақсадлилиги ва тўловлилик тамойилларидир. Кредитнинг қайтариб беришлилик тамойили. Бу тамойил кредитнинг мустакил иктисодий категория эканлиги шартидир, кайтиб беришлик кредитнинг умумий белгиси ҳисобланади, кайтиб беришлилик ўз-ўзидан вужудга келмайди: у моддий жараёнларга, қийматнинг айланишини тугашига асосланади. Аммо доиравий айланишнинг тугаши – бу қайтариб бериши эмас, факат қайтариб бериш учун замин тайёрлашдир. Кредитни қайтариш айланишдан чиккан маблағлар қарз олувчига пул маблағларининг қайтариш имкониятини берган тақдирда қайтарилади, қайтариб беришлилик икки ёклама жараённи ифода этади, у кредитор учун хам, қарз олувчи учун хам бир хил даражада мухимдир. Қийматни қайтарувчи харакатида хукукий томони хам мухимдир. Муайян бир муддатга бериладиган кийматга эгалик хукуки кредитордан қарз олувчига ўтмайди. Қарзга бериладиган киймат факат муайян бир муддатгина ўз эгаси қўлидан узоқлашади, лекин эгасини ўзгартирмайди. Бўш турган ресурсларни аккумуляция қилувчи банклар бу ресурслардан ўз ресурслари сифатида фойдалана олмайди. Банк қарзга берувчи маблағнинг эгаси бўлиб корхона, ташкилот, алоҳида шахслар хисобланади. Қайтариб беришлилик муайян шартномада ўзининг ўрнини топади. Қайтариб беришлилик объектив белги хисобланади. Кредитни қайтариб беришлилик томони уни бошқа иқтисодий категориялардан, шу жумладан, молиядан фарқ қилиш имконини беради. Кредитдан самарали фойдаланиш асосидаги қайтариб беришлилик – бутун банк фаолиятининг марказий пункти ҳисобланади. Кредитнинг бу тамойили амалиётда кредит ва ундан фойдаланганлик учун фоиз суммасини кредит берган муассаса ҳисобига кўчириш йўли билан тўланади. Шу йўл билан банклар кредит ресурсларининг қайта тикланишини таъминлайдилар. Собиқ иттифок даврида марказлашган режали иктисодиёт шароитида кредитлашнинг «қайтарилмаган ссуда» деб аталадиган норасмий тушунчаси бор эди. Кредитлашнинг бу шакли халқ хўжалигининг кўп тармокларида айникса қишлоқ хўжалиги сохасида кенг тарқалган эди. Кредит давлат банки томонидан қарз олувчининг молиявий аҳволини ҳисобга олмаган ҳолда берилар эди. Ўзининг иқтисодий моҳиятига кўра қайтарилмайдиган ссудалар бюджет субсидияларини қўшимча шакли сифатида намоён бўлади. Бозор иктисодиёти шароитида «қайтарилмас кредит» тушунчаси бозор иктисодиёти тамойилларига ёт бўлиб бундай кредитнинг амалиётда бўлиши иктисодиёт учун жуда хавфли ҳисобланади. Кредитнинг муддатлилиги. Бу тамойил кредит берувчидан олинган кредитни ўз вақтида қайтариб бериш муддатини, яъни кредитнинг қандай муддатга берилганлиги билан характерланади. Бунда шу муддатлилик тамойилига кўра узоқ ва қисқа муддатли кредитларга бўлинади. Кредитнинг муддатлилик тамойили қарздор учун қулай бўлган ҳар қандай вақтда эмас, балки кредит битимида кўрсатилган маълум муддатда кредитни қайтарилиши зарур эканлигини билдиради. Кредитнинг муддатлилиги ҳар иккала томон, кредитор ва қарз олувчи учун муҳимдир. Агар кредитор фоизни билан ўз вақтида қайтариб олса, уни эгасига қайтариш ёки яна кредитга бериш имкониятига эга бўлади. Қарз олувчи кредитни самарали ишлатиб, уни ўз вақтида кредиторга қайтариш ва шу билан шартномадаги жазо чораларидан қутулишидан манфаатдор. Кредитнинг муддати бўйича кредит шартномада кўрсатилган шартларнинг бузилиши натижасида қарз берувчи қарз олувчига иқтисодий чоралар (жарималар шаклида, кредит бўйича фоиз даражасини ошириш, кредитни муддатини қисқартириш ва бошқа) ни қўллаш мумкин. Кредитнинг таъминланганлиги. Бу таъмойил ёрдамида халк хўжалигининг ривожланишида қиймат ва моддий ишлаб чиқариш ўртасида бўлиши зарур бўлган пропорцияларнинг бир меёрда бўлиши таъминланади. Бу тамойилнинг асосий мохияти шундаки, бунда хўжалик айланишида иштирок этувчи банк маблағларининг хар бир сўмига муайян бойликларнинг бир сўми қарама-қарши туриши керак. Банклар томонидан халқ хўжалиги тармоқларига берилган кредитлар тўлиқ товар моддий бойликлари ва маълум харажатлар билан таъминланган бўлиши керак. Хулоса қилиб айтганда, кредитнинг таъминланганлик таъмойили қарз олувчи ўзига олган мажбуриятларни бузиш шароитида қарз берувчининг мулкдорлик манфаатларини химоя қилишни таъминлайди ва ўзининг амалий аксини кредитни бирор гаров ёки молиявий кафолат асосида беришда топади. Бу умумиктисодиёт барқарорликка эришиш даврида айниқса муҳимдир. 4. Тўловлилик тамойили. Бу тамойил айланма фондларнинг доиравий айланишини, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёнини таъминловчи тўлов ресурслари суммасини аванслаштириш заруриятидан келиб чиқади. Бу тамойилга асосан корхоналар фойдаланилган қарз маблағлари учун кредиторга фоиз шаклида тўловни ўтказадилар. Кредитнинг тўловлиги уни тўлиқ суммада ўз эгасига қайтарилишинигина эмас, шу билан кредит учун фоиз шаклидаги тўлов билан қайтарилишини ифодалайди. Демак, кредитор ўз маблағларини хеч вақт ўз хажмида қайтариб олиш шарти билан бермайди, бунда у маблағни қарзга берганлиги учун муайян тўлов талаб килади. (фоизсиз имтиёзли кредитлар бундан мустасно). Кредитнинг тўловлилиги нафакат банклар фаолиятининг мақсадига, балки корхоналарнинг бевосита фойдасига боғлик бўлади ва ижобий таъсир кўрсатади. Кредит учун хақ тўлашнинг иқтисодий мохияти қарз берувчи ва қарз олувчи ўртасидаги қўшимча олинган фойданинг тақсимланишини қайд қилишда намоён бўлади. 5. Кредитнинг мақсадлилиги. Бу тамойилнинг мохияти шундаки, қарз олувчи томонидан олинган кредитлар аник бир мақсадни амалга оширишга йўналтирилган бўлиши зарур. Кредитнинг қайси мақсадга йўналтирилганлиги, масалан, товар моддий бойликлар сотиб олишга ёки бирор ишлаб чиқариш харажатларини қоплашга ва хакозо аник бирор объектга мақсадли йуналтирилганлиги корхона билан банк ўртасида тузиладиган кредит шартномада кўрсатилган бўлади. Корхона олган кредитини фақатгина кредит шартномада кўрсатилган ишни бажаришга сарфлаши керак. Бунда кредит муайян, аник объектга: ишлаб чиқариш харажатларига, ишлаб чиқариш захираларига, тайёр махсулотга, жўнатилган товарларга, хисоб-китоб хужжатларига ва хакозоларга берилади. Юқорида келтирилган тамойиллар кредитнинг иқтисодий категория сифатида мавжуд бўлиши ва харакат қилишининг мухим томонларини ўзида ифодалайди. Кредитнинг самарадорлигини таъминлаш мақсадида ғарб мамлакатлари амалиётида кредитлашнинг биз учун янги қоидаси қўлланилади. Бу қоида кредитлашда «5 «С» лар коидаси» деб юритилади. Download 3.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|